Dieser Text weist folgende Besonderheit auf: Ein Doppelklick mit der Maus auf ein beliebiges Wort (nur nicht im Inhaltsverzeichnis) öffnet den dazugehörigen Wortartikel des Latein-Wörterbuchs im Perseus-Projekt.
Es wäre reizvoll gewesen, die Hinweise Schuler von Libloys auf die Quellen als Links auf die entsprechenden Texte auszugestalten. Jedoch hätte dies meine Kräfte bei weitem überfordert, so dass ich hier nur darauf hinweisen kann, dass sowohl das Corpus Juris Civilis als auch das Opus tripartitum Werbőczys im Repertorium leicht zu erreichen und zu durchsuchen sind. Und die nicht transkibierten Fußnoten sind jeweils über den Link zum Faksimile nachzulesen.
Das Statutar-Gesetzbuch der Siebenbürger Deutschen (Sachsen) im lateinischen und deutschen Texte mit comparativen Parallelnoten von Friedr. Schuler v. Libloy. a.o. Professor an der k.k. Rechtsacademie zu Hermannstadt und Mitglied des Vereins für siebenbürgische Landeskunde. Hermannstadt, gedruckt und im Verlage bei Georg v. Closius. 1856.
| Liber primus. | [Seite 137] |
| Titulus I. De electione et officio judicum | [Seite 137] |
| II. De citatione in jus | [Seite 140] |
| III. De contumacia partium | [Seite 142] |
| IV. De actore et reo | [Seite 143] |
| V. De probationibus et testibus | [Seite 145] |
| VI. Quae personae testimonium dicere vetantur | [Seite 149] |
| VII. De probatione instrumentorum | [Seite 151] |
| VIII. Quod testes ante litis contestationem non sunt producendi, pro perpetua rei memoria | [Seite 152] |
| IX. De jure jurando | [Seite 153] |
| X. De sententiis judicum | [Seite 156] |
| XI. De appellationibus | [Seite 157] |
| XII. De executione rei judicatae | [Seite 165] |
| Liber secundus. | [Seite 168] |
| Titulus I. De ritu nuptiarum | [Seite 168] |
| II. De successionibus ab intestato | [Seite 171] |
| III. De tutelis | [Seite 175] |
| IV. De divisione bonorum inter parentes et filios eorum | [Seite 179] |
| V. De testamentis | [Seite 183] |
| VI. De rebus legatis | [Seite 188] |
| Liber tertius. | [Seite 191] |
| Titulus I. De mutuo et commodato et de solutionibus | [Seite 191] |
| II. De pignoribus | [Seite 193] |
| III. De iure creditorum et debitorum | [Seite 196] |
| IV. De locato et conducto | [Seite 199] |
| V. De deposito | [Seite 201] |
| VI. De emptione et venditione et rerum praescriptione | [Seite 203] |
| VII. De fidejussoribus | [Seite 208] |
| VIII. De receptis arbitris et transactionibus | [Seite 209] |
| IX. Si quadrupes pauperiem fecerit et de noxalibus actionibus | [Seite 210] |
| Liber quartus. | [Seite 214] |
| Titulus I. De publicis judiciis | [Seite 214] |
| II. De furto et vi bonorum raptorum | [Seite 216] |
| III. De homicidiis | [Seite 219] |
| IV. De homagiis praestandis | [Seite 221] |
| V. De injuriis verbalibus | [Seite 222] |
| VI. De falsis et de his, qui notantur infamia | [Seite 223] |
| VII. De adulteriis | [Seite 224] |
| VIII. De bonis damnatorum | [Seite 227] |
[Seite 135] NOS STEPHANUS dei gratia, Rex Poloniae, Magnus dux Lituaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Kioviae, Voliniae, Podlachiae, Liuoniaeque etc. dominus, nec non Transsilvaniae princeps. —
Ad perpetuam rei memoriam.
Etsi principes multis praeclaris atque propemodum divinis virtutibus excellere convenit, praesertim eos, quorum imperio plurimae et diversae gentes subjectae sunt; animadvertimus tamen, duabus potissimum rebus, pro temporum vicissitudine indigere; militiae armis sive ad defensionem, sive ad amplificationem imperij, domi aequabilitate juris, qua subditos in officio retineant. Quibus duobus vinculis, ut omnia imperia coalescunt, ita ijs dissolutis, collabuntur. Et enim nobis, divina benignitate primum ad Transsilvaniae Principatum, deinde ad hoc Regiae dignitatis fastigium evectis, praecipua ac perpetua cura fuit ut utroque tempore, utrumque quantum in nobis esset omnibus subditis nostris, paterna quadam sollicitudine, praestaremus; cuius rei prima occasio Nobis sub initio regiminis nostri data est, dum sublatis civilibus dissidijs, quibus hoc regnum, ob varia studia laborabat, certa iudiciorum tribunalia constituimus, ne nobis bello foris occupatis, inter arma leges prorsus silerent, sed unicuique iure iusticiaque administrata, libertati, saluti, ac tranquillitati publice recte consuleretur. Qua in re, dum de aliis quoque provincijs, imperio nostro subjectis soliciti essemus, vicinorum barbarorum importuna insolentia nos ab instituto nostro retraxit. Nunc itaque conatus nostros deo promovente, triennalis belli Moscovitici laboribus exantlatis, hoste a cervicibus subditorum nostrorum remoto, recuperatis provincijs a Magno Ducatu Lituaniae superioribus annis avulsis; Liuonia denique e faucibus barbarorum extorta et regno nostro applicata, ad institutum nostrum reversi sumus, recuperataeque Livoniae, quae sub Tyranno hoste per multos annos, nullis legibus, sed arbitrio barbarorum vivebat, scripta jura dedimus. — Postquam vero ad Ungariae fines proprius accessissemus, nostrarum partium esse putavimus, etiam rationibus praedicti regni nostri Transsilvaniae providere. — [Seite 136] Itaque dum inter alios eiusdem provinciae nostrae subditos, fidelium nostrorum universorum Saxonum legati, fideles nostri, Egregius Albertus Siveg Judex Regius civitatis nostrae Cibiniensis, ac Prudentes et Circumspecti Dominicus Ditrich Judex Regius Segesuariensis, Mathias Fronius civis juratus Brassouiensis, Joachimus Coch Magister civium Megiesiensis, Caspar Budaki Judex Bistriciensis, Civitatum nostrarum Transsylvanicarum, huc in Poloniam ad nos missi, venissent, Nobisque praeter alia privilegia antiquorum Ungariae Regum confirmanda, etiam codicem iuris municipalis, seu legum et consuetudinum, longo usu et observatione receptarum, inque quibusdam locis, de communi Saxonum ipsorum consensu auctarum, ac in quatuor libros et certa capita distinctarum humilime nobis obtulissent, Supplicantes, ut instar aliarum gentium et nationum, quarum leges litterarum monumentis mandatae sunt, ne soli consuetudini, quae incerta, mutabilis et obliuioni obnoxia est niteretur, praedictis juribus ac consuetudinibus, auctoritatem nostram Regiam impertiremus, illisque vim iuris scripti tribueremus et omnia in eo contenta quoad omnes clausulas, sensus, capita, articulos, in formam privilegii nostri redigi facientes admittere, approbare, eisdem universis Saxonibus et eorum haeredibus, ac posteritatibus, pro perpetuis legibus et consuetudinibus valitura de Regia nostrae potestatis plenitudine, roborare et confirmare dignaremur, cuius quidem codicis tenor sequitur in haec verba: [Seite 137]
Quoniam universi Saxones in Transsilvania, civitatum scilicet, septemque et duarum sedium, a divis Regibus Ungariae libertate privilegys et his praerogativis donati sunt, ut suos magistratos, magistrum nempe Civium, Judices, et villicos, singulis annis post festa nativitatis domini, per libera et communia communitatum suffragia, ex ipsorum juratis eligant; ceteri vero jurati per recens electum Magistratum pro antiqua cuiuslibet loci consuetudine eligantur tales, qui rebus publicis ipsorum idonei et utiles fore videntur, atque post anni decursum, muneribus defuncti, administrationis suae honestam Senatui rationem reddere possint —
Necessarium et utile visum est, ut in electionibus certi observentur gradus, nam honorem sustinenti munus imponi non debet, munus vero sustinenti honor deferri potest. Maioribus enim honoribus functos ad minores revocari non oportere, rationis est, hoc addito, ut approbata vetus consuetudo, pro loci et temporis ratione, cuique salva permaneat. [Seite 138]
Universae autem controversiae civium primo debent coram judicibus ordinariis agitari, a quibus deinde ad Senatum provocare pro causae cujuslibet qualitate et civitatis consuetudine licet.
Judices cum suis assessoribus debent omnes caussas, quae jure sunt decidendae, iusta et plena cognitione rerum discutere, atque a judicibus liberum est cuilibet ad Senatum provocare, in omnibus tam parvis caussis, quam magnis, exceptis solis criminalibus. In casu autem criminali Judices extra scitum et cognitionem Senatus, sententiam capitalem nec ferre soli nec exequi debent.
Judex in primis observare debet, ut aliter non judicet, quam quod legibus aut constitutionibus aut moribus proditum est.
In quibus autem caussis scriptis legibus non utimur, id sequi oportet, quod moribus et consuetudine introductum est.
Nam longa consuetudo, quae utilitates publicas non impedit pro lege servabitur.
Non possunt autem neque leges, neque senatus-consulta ita scribi ut omnes casus, qui quandoque inciderint comprehendantur) tamen cum in aliqua caussa eadem subest ratio, is qui jurisdictioni praeest, ad similia procedere atque ita jus dicere debet. [Seite 139]
Quidquid autem his legibus specialiter non est expressum id veterum legum constitutionumque regulis, Imperatorio jure comprehensis, omnes relictum intelligant.
Judices oportet inprimis rei qualitatem plena inquisitione discutere et tunc utramque partem interrogare, num quid amplius addere desiderent, quod alterutri partium deserviat. [Seite 140]
Cum injustum sil damnare nondum auditum, et judicare nondum cognita caussa, ideo merito judicium a citatione inchoandum est.
Si civis aut quicunque alius civem in jus vocare voluerit eum per Judicis sigillum aut ministrum publicum prout in loco usitatum est, ad horam per judicem ipsi constitutam citare debet. [Seite 141]
Citatio autem insinuanda est, adversario praesenti personaliter sive in aedibus propriis, seu in aliquo quocunque loco, unde illi innotescere possit. Si autem citandus dolose se occultet, satis est, si ad domum citetur.
Si in jus trahitur servilis et vaga aliqua persona, quae haereditates non habet, quaeve satisdare non potest, talis fidejussorem dabit de judicio sisti usque ad caussae decisionem. Habens bona immobilia, quibus satisdare potest, ad dandos fidejussores cogi non potest praeterquam in caussis criminalibus, ubi accusatus etiam bona immobilia habens fidejussores sese judicio sistendi caussa dare cogitur.
Utraque parte litigantium, actore et reo, coram judicio comparente accusato, quatuordecim dies dantur, ut interea ambae partes concordent, sin minus ut tandem ad eum terminum de propositis reus respondeat. Si autem peregrinus civem vel inquilinum, ad iudicium citaverit, non quatuordecim dierum, sed tridui terminus datur, ad deliberandum et respondendum, sic quoque in caussis domesticorum moram non ferentibus.
Civis vel aliquis alius, si colonum in pago residentem, citare voluerit a Judice civitatis vel oppidi, cujus jurisdictioni citandus subiectus erit, sigillum accipiat quod ad locum ubi reus habitat, deferet et per villicum eius loci eundem citari curabit ad ordinarium judicem. [Seite 142]
Eum vero quem temere adversarium in judicium gratia novi judicii principis vocasse constiterit, viatica litisque sumptus adversario suo reddere oportebit.
Si quis in judicio se sisti promisit, et valetudine, vel tempestate, vel vi fluminis, vel servitiis dominicis, vel alia justa caussa prohibitus se sistere non potuit exceptione juvatur.
Si quis in jus vocatus non ierit, ex caussa a competente judice mulcta pro jurisdictione judicis damnabitur. Qui itaque citatus ad terminum praefixum, per se, vel per procuratorem suum, non comparuerit, in prima instantia florenum unum judici dependet. Qui vero post secundam citationem absens fuerit, duos florenos dependet. Si vero ad tertiam citationem vel ad unicam peremtoriam quae regulariter facta pro tribus sufficit, contumax fuerit, nec ad terminum praescriptum per se, vel per procuratorem suum comparuerit, caussa actori, propter non comparationem adversarii, secundum petitionem suam adjudicetur et ei secundum juris ordinem satisfactio impendatur nisi reus absentiae suae justum et legitimum impedimentum [Seite 143] obstitisse allegaverit, et comprobaverit tunc enim exceptione juvatur.
Quod si e contra actor caussae suae diffusus, non compareat, citra dilationem parti comparenti, in expensarum refusionem condemnetur. Pro contumace autem et ille habetur, qui se dolo occultat, ut conveniri personaliter non possit.
Actor forum rei sequatur, forum autem habet, ubi domicilium, ideo ibi conveniri debet, exceptis debitis liquidis et confessatis pro quibus ubicunque locorum deprehensus fuerit, extra ordinem conveniri potest. In caussis autem criminalibus reus in loco delicti conveniri debet, nisi sit [Seite 144] profugus. — Tunc enim ubicunque comprehensus fuerit, in ius vocari et si criminis intentati fuerit convictus, plecti potest.
Quo autem conventus intelligere possit et scire, quid adversario respondendum sit, visum est, ut omnis actor in foro Saxonico, caussam suam Saxonico idiomate perspicue proponere debet.
Quod si de fundo et non de persona contravertitur, coram eo Judice, sub cuius jurisdictione fundus est actio intendi debet, etiamsi dominus fundi alterius jurisdictioni subiaceat.
Non debet actori licere, quod reo non permittitur, nam favorabiliores rei potius quam actores habentur.
Actore non probante, reus absolvitur, neque reum actor monstrandi contrarium necessitate adstringit, cum per rerum naturam factum negantis probatio nulla sit; Ubi vero reus ultro probare desideret, audiendus est.
Sicut actor tenetur probare suam intentionem, ita reus suam exceptionem. Nam reus in exceptione actor est.
Qui destitit agere amplius, in eadem caussa accusare prohibetur. [Seite 145]
Si civis, inquilinus aut famulus aliquem in judicio accusaverit, reus non potest actorem alia de causa coram judicio accusare, quousque lis pendens decisa fuerit, excepta caussa laesae famae quae principalem actionem impedit; item si justam reus habeat compensationis exceptionem.
Si quis se caussae alienae qualicunque sine legitimo principalis procuratorio, vel illius personali commissione legitima ingerat a judicio viginti florenis mulctabitur.
Cuicunque partium necessitas probandi incumbit, audienda est. Ei autem incumbit probatio, qui dicit, non illi, qui negat.
Qui accusare volunt, probationes habere debent, cum neque juris neque aequitatis ratio permittat, ut alienorum instrumentorum potestas fieri debent, nisi ex aliqua caussa judici aequum fuerit visum. [Seite 146]
Qui testes exhibere voluerit, id faciat tempore coram judicio praefixo, et adversam partem denuciatione moneat, ut compareat ad audiendum et videndum testes produci et jusjurandum ab illis recipi.
Exhibiturus testes, eosdem mandato judicis, pro dandis testimoniis citabit, utraque parte litigantium nominata. Eo mandato postulati testes, huic jurisdictioni subjacentes, nisi justa et gravi neccessitate impediti, personaliter coram judicio comparere ac testimonia sua praestito juramento dicere debent. Sin autem ad deliberandum de re proposita, terminum certum postulaverint, non est illis denegandus.
Testis evocatus, nec ulla gravi necessitate impeditus non comparens et per contumatiam absens, a judice mulctatur, neque sic tamen a reddendo testimonio liberatur, cogitur enim nihilominus testificari.
Testimoniorum usus frequens et neccessarius est, ne quid occultum et dubium in caussis resideat. Ideoque ad postulationem litigantium admittendi sunt testes hi, quibus non interdicitur testimonium, eo tamen modo, ut testis quilibet mandato judicis evocetur: deinde praesente adversario vel per contumaciam absente, juramentum solenne praestet, se nihil falsi [Seite 147] dicturam, neque hoc Juramentum Judex cuiquam sine consensu partium remittet.
Personae Senatoriae, Judices, notarii publici, sine juramento, commonefacti tamen de eorum juramento publice Senatui praestito examinantur. Verum in caussis propriis, ubi jusjurandum defertur, tales personae exceptione juramenti praestiti caussa functionis suae non adjuvantur.
Qui testibus caussam probare voluerit, expressis verbis vel articulis proponere debet intentionem suam, cur ipsos testes produxerit, et de quibus examinari debeant.
Examen testium coram judicio productorum fieri debet seorsim coram judicibus, secedere jussis partibus litigantibus, ac singuli privatim audiantur et eorum attestationes, scriptis a Graphiariis excipiantur.
Judices quoque a testibus diligenter inquirant, qua ratione res illis notae sint, quo tempore, quo in loco, quibus praesentibus singula acciderint, et alias circumstantias quae caussas reddunt perspicuas et illustrant eas Judices pro ipsorum prudentia exquirere poterunt; testis etiam obscure vel dubie de negotio caussae testificans, denuo examinari potest. [Seite 148]
Cum frequenter in litibus contingat, quod una pars factum affirmet, et altera neget, ac utraque pars alleget se suam caussam probaturam, probatio imponenda ei est, quae factum affirmat, non quae negat, nisi si negatio alterius peculiares habeat circumstantias, quae probatio nes requirant, quod pro arbitrio Judicis cognoscendum est.
Examinatis testibus, attestationes eorum publice coram judicio recitandae sunt, cumque Judex cognoverit, quorum testimonia rei aptiora fuerint et vero proximiora sententiam proferat, ita tamen ut tres vel duo non reprobati testes sint adminus.
Probationes, quas litigantes proferre habuerint ad articulos suos has producant ante publicationem testimoniorum. Posteaquam enim attestationes coram judicio publicatae fuerint, neutra pars deinceps ad ulteriorem probationem eorum articulorum admittetur coram eodem judici, secus si fiat appellatio.
Data est cunctis Judicibus, absque ullo praescriptionis obstaculo, in testes, quorum voces falsitate, vel fraude non carere perspexerint, pro qualitate delicti, animadvertendi licentia. Vetere autem consuetudine receptum est periurium, una lateris costa puniri, quae viginti florenis redimitur. [Seite 149]
In exhibitione testium per accusatores, vel per quos postulati sunt, sumtus competentes praeberi testibus praecipiatur.
Ultra tertiam testium producendorum dilationem quarta dari non debet sine caussae cognitione.
Impuberes, qui annum decimum quartum non excesserunt, testimonium dicere velantur. Item insani, furiosi, et mente capti, praeterea infames, qui manifestis criminibus notati sunt, utpote adulteri, perjurii, fures, infamis persona, quaeve publicis judiciis damnata est, testimonium perhibitura, de negocio ante damnationem facto, ne sic quidem admittitur.
Si testis adversae parti sit infensus, et probetur esse inimicus capitalis, item parentes et liberi, invicem adversus se ad testimonium admittendi non sunt, nisi adversa parte id concedente.
Frater pro fratre testis esse nequit, nisi ab altero fratre accusetur. Nullus consanguineus, consanguineo testis esse potest, nec gener et socer invicem, maritus et uxor pro se invicem testimonium dicere vetantur. [Seite 150]
Testes, quos accusator de domo propria produxerit, interrogari non placuit nam idonei testes non esse videntur, quibus imperari potest, ut testes fiant excepto casu adulterii et veneficii alteri conjugum praeparati; tunc enim propriam quoque familiam in testimonium producere non vetatur.
Ex una domo plures testes, in negotio alieno adhiberi non vetantur; pater ergo et filius duoque fratres, qui in ejusdem patris potestate sunt, testes utrique in eodem negotio fieri possunt.
Patroni in causa, cui patrocinium praestiterint, testimonium ne dicant:
Inviti contra agnatos vel affines, testimonium dicere non coguntur. [Seite 151]
Caussam famosam patefaciens et actori litis caussam praebens in eadem testimonium dicere vetatur, secus in civili caussa.
Si debitor creditori chirographum, aut litteras obligatorias dederit, quibus debitum fatetur et debitor accusatus, sine justa causa solvere recuset, neque tamen litteras a se datas aut scriptas neget, talia instrumenta plenam habent contra eundem probationem. Similem quoque vim habent litterae missivae, si in his expresse continetur obligatio debiti ejus qui litteras scripsit aut misit, sique hae usitato suo sigillo obsignatae sunt, sigillum enim litteras confirmat et corroborat nisi in calculo error sit commissus, tunc enim exceptione juvatur.
Instrumentorum amissio creditoribus non oberit, si modo manifestis probationibus debitores crediti convicerint.
Sicut iniquum est instrumentis, vi ignis absumptis debitorum solutionem abnuere ita non facile casum conquerentibus credendum est, nisi aliis argumentis dictis fidem faciant.
Qui crediti caussa convenitur, autentico non alicujus scripturae, exemplo conveniendus erit. [Seite 152]
Rationes defuncti, quae in bonis eius inveniuntur: regestrum item negotiatorum et opificum ad probationem sibi debitae quantitatis solae non sufficiunt. Eiusdem iuris est, si in ultima voluntate defunctus certam pecuniae quantitatem, aut etiam res certas sibi deberi significavit.
Regulariter, lite nondum contestata, non est procedendum ad testium receptionem etsi ante recipiantur, non valet, quod agitur, nisi quis eos ad futuram rei memoriam producere vellet ita vidilicet, quod si personae testificaturae sint peregre profecturae, vel periculosis morbis obnoxiae, aut senio confectae, item si vigeat pestis, ut vereatur altera partium, ante legitimam fassionem, his se destitui posse. Item in debito conditionali cum actor de praesenti agere non potest idem intelligendum de rebus, quae moram non patiuntur. Quod judicum prudentiae perpendendum relinquitur. Tales autem personae possunt coram judicio ante litem contestatam recipi, parte adversa, si praesens sit, legitime citata. Attestationes autem illorum, apud judicem obsignatae permanere debent, usque ad tempus litis. [Seite 153]
Si vero talia testimonia, intra annum non usurpantur, deinceps suo vigore carebunt, nisi si morae et impedimenti legitimam posset adferre caussam; tunc enim et ultra valebunt.
Si quis fassiones testium, vel integras actiones caussarum aut protestationes litis pendentis, aut sententias definitivas, aut alia sua jura emptionum, donationum, debitorum, contractuum et similium in librum publicum civitatis inscribi cupit id fiat coram senatu, praesente adversa parte, quae etiam ordinarie ad Senatum citabitur, et sic utrisque partibus praesentibus, ea in librum civitatis referuntur. — Censemus autem omnes lites non ultra trienii metas post litem contestatam esse protrahendas.
Interea dum litigantes conantur suis caussis probationes producere, non est conveniens neque necessarium jusjurandum deferre et imponere. Productis probationibus, quae in caussa adduci poterant, tum demum pro ratione caussae et aequitatis per sententiam judicis pro pleniore probatione actori vel [Seite 154] reo jus jurandum defertur propter semiplenam nimirum probationem.
Si alter ex litigatoribus, sine cognitione judicis jusjurandum detulerit, is cui delatum est, potest id suscipere vel recusare vel etiam adversario referre, idque vocatur absolutum et voluntarium juramentum. Est aliud quod judiciale nuncupatur, quod in Judicio ab Actore Reo, judice probante, defertur. Tertium verum necessarium, quod judex defert et necessitatem imponit.
In caussis pecuniariis, si alter litigantium jusjurandum deferat, audiendus est. Quemadmodum enim judex ita et actor illud deferre potest. [Seite 155]
Causa jurejurando ex consensu utriusque partis vel adversario inferente delato et praestito vel remisso decisa, nec perjurii praetextu retractari potest.
Si quis civium occasione debitorum, aut aliarum rerum per aliquem in judicium tractus fuerit et nulla probatio contra cum per actorem produci poterit, neque alicujus suspicionis signum apparuerit, reus si negaverit, sine juramento absolvetur. Si vero actor in vim probationis aliqua produxerit, non tamen sufficientia, sed tamen talia, quae suspicionem afferant, reum debere, tunc in supplementum semiplenae probationis actor propior erit ad probandum juramento suo corporali, quam reus ad evadendum.
Quoties jusjurandum a judice defertur, tempore delationis non vero praestationis appellandum est.
Si quis rem furto sibi subtractam asserat metseptimus juramento praestito suam esse comprobare debet. Neque judices admittent adversae parti jurisjurandi oblationem in duplo, ne praetextu uberioris probationis perjurio ansa praebeatur. [Seite 156]
Placuit in omnibus rebus potiorem haberi justitiae aequitatisque, quam stricti juris rationem. Observare autem judices specialiter debent, ut in omnibus caussis sententia quae deliberata fuerit, praesente utraque parte recitetur, ut penitus quae lata fuerit sententia cognoscant, contineatque condemnationem unius partis et absolutionem alterius. Ceterum inaudita caussa, quemque damnari aequitatis ratio non patitur.
Sententia ex falsis allegationibus, contra absentem lata, ipso jure nulla est.
Rescripta contra jus elicita, ab omnibus judicibus refutari Imperatores praecipiunt, nisi forte aliquid sit, quod non laedat alium et prosit petenti, vel crimen supplicanti indulgent.[Seite 157]
Post rem judicatam, vel jurejurando decisam, vel confessionem in jure factam nil amplius quaeritur. — Quia in jure confessi pro judicatis habentur.
Cum appellatio tanquam refugium et solatium sit his, qui judicum sententiis gravantur ut caussas suas ab inferiore judice ad superiorem, pro maturiore revisione provocare possint. — Quocirca is, qui appellare voluerit, a Judice id faciat statim ipso pro tribunali adhuc sedente, atque inde gradatim ad senatum, a senatu, dum adhuc congregatus consedere manet, ad universitatem Saxonum, inde ad principis curiam appellandi liberam habet potestatis facultatem. Appellans autem si deliberandi horam vel diem unum postulet, negari illi non debet. Appellatio vero ad principem, ommisso medio, regulariter non admittitur.
Provocatione interposita integer status esse videtur ejus, qui de aliquo crimine adnotatus est. Ergo et si ordine abstinere [Seite 158] jussus sit et provocaverit, eadem ratione potest coetum participare cum certi juris sit, ne quid pendente appellatione innovetur.
Post appellationem interpositam, si appellans litteras transmissorias seu apostolos inter praestituta tempora non postulaverit, vel acceperit, vel reddiderit praescriptione ab agendo submoveatur. Et qui licitam appellationem intra statutum tempus exercere neglexerit, atque omiserit perpetuo silere eum oportebit, nec a principe petere auxilium per supplicationem poterit, quod si fecerit, desiderio suo carebit. [Seite 159]
Et in majoribus et in minoribus negotiis appellandi facultas est. Nec enim judex debet injuriam sibi fieri existimare eo quod litigator ad provocationis auxilium convolavit.
Provocatio non datur his, qui de caussis criminalibus uti adulterio, homicidio voluntario, latrocinio vel de manifesta violentia accusati et certis argumentis et testibus convicti vel proprio ore sine tormentis sua scelera sunt confessi. —
Neque manifestis debitoribus, qui nec negant, nec ullam legitimam exceptionem adferre possunt, aut etiam iis, qui partem adversam frustra protrahere vel calumniosa dilatione fatigare conantur appellationis beneficium concedatur, alioqui adversario damnum et litis impensas refundere coguntur. Sic in iis, quae dilationem non patiuntur.
Nulli, qui jurisdictioni Saxonicae subjectus est, a Senatu ad universitatem Saxonum prohibitum est appellare in quacunque causa mobilium rerum decem florenorum quantitatem superantium. Porro ab universitate Saxonum ad Curiam [Seite 160] Principis appellatio admittitur in omnibus caussis bonorum mobilium quantitatem quadraginta florenorum excedentium, ne super minimis caussis supremi judices inquietentur, et homines propter minimas caussas magnis fatigentur dispendiis. In causis vero rerum immobilium, injuriarum, servitutum urbanarum et rusticorum praediorum et similium, quae certam sui aestimationem non admittunt, appellatio non est deneganda.
Si utraque pars litigantium oblatam sententiam aggravata fuerit, quaelibet pro se speciatim appellabit. Si in una eademque caussa unus appellaverit, ejusque appellatio justa sit pronunciata ei quoque prodest qui non appellaverit.
Privilegiis Saxonum in Transsilvania cavetur ne unquam lites, quae finium terminalium, seu territoriorum caussa inter Saxones emergunt, ultra universitatis eorum forum judiciale provocentur, neve per homines Vaivodales vel Protonotarios reambulentur et decidantur sub poena provinciali qui contrarium tentaverint. [Seite 165]
Judicati executio solet suspendi et soluti dari repetitio si falsis instrumentis circumventam esse religionem judicantis manifestis probationibus fuerit ostensum.
Qui sententiam a judice accepit, huic executio, secundum sententiam prolatam intra spatium sex hebdomadarum fieri debet, si cum suo adversario non convenerit. His etiam, qui fatebuntur debere, aut ex re judicata necesse habebunt reddere detur [Seite 166] tempus ad solvendum: si intra diem datum non reddiderint, pignora capiant.
In executione causarum adjudicatarum hic ordo observatur. Exactis post latam sententiam sex septimanis si debitor quantitatem adjudicatam creditori non solverit, primo quidem res mobiles (exceptis instrumentis suis manuariis, quibus opus habet ad exercendum suum opificium et apud agricolam equis bobus aut aliis ad aratrum pertinentibus, quibus videlicet solitus fuit debitor se nutrire) capiantur quorum pretium si non suffecerit etiam praedictae res exceptae capiantur tam diu donec creditori satisfiat. — Si in bonis debitoris res sint ab aliis ante jure arrestatae, judex quod aequum erit cognoscat.
Cuilibet famulo suam demeritam mercedem post absolutum servitii tempus judex adjudicabit, auditis eorum heris, qui si debiti quantitatem non negaverint, tridui tempus pro solutione facienda dabitur. Sin aliquod obstiterit impedimentum compensationis puta id judex aequitate componat auxilioque sit, ut servo satisfiat. Servus etiam hanc habet praerogativam suum stipendium exigendi, prae omnibus aliis debitoribus, exceptis his, qui dominos ante debiti convicissent.
Conductor aedium debiti accusatus, eius si bona creditoribus jure adiudicata et ordine juris occupata fuerint locatori, si pro conductione aedium non fuerit satisfactum prae aliis omnibus satisfieri debet ex bonis conductoris, priusquam alia ejus bona ex aedibus oblata fuerint; nam illata et inducta in domum conductam, tacite pignori obligata sunt. [Seite 167]
Si actori solutio debiti coram judicio adjudicata est, exactis septimanis sex, per publicum civitatis ministrum pignora capiantur, quae si fuerint mobilia ad proximum vicinum deponantur tamdiu donec tribus diebus fori publice venum exponantur: pretium vero quod pro iis offertur, debitori significetur, ut si ea velit retinere vel dimittere id faciat intra praedictos tres fori dies, ceteroqui vendentur quanti pluris poterint.
Creditoribus peregrinis pignora civium debitorum per honestas personas aestimata addicuntur, fitque eorum executio primo in paratam pecuniam, aut si illa non suppetit in auream et argenteam supellectilem, aliaque clenodia.
Quibus itidem deficientibus hocque juramento corporali per debitorem comprobato ad reliquas res mobiles aestimandas descenditur. Ceterum si Civis fuerit creditor, debitor ad ejusmodi jusjurandi praestationem non obligatur, sed sufficit pignorum traditio, quousque sibi fuerit ex illis satisfactum.
Cum a judice fundus aliquis fuerit creditori addictus pro re credita aut fundus in nexum sit datus a debitore per litterarum obligationem, talis fundus, primum per praeconem publicum ante fores templi parochialis vel in foro publico tribus diebus dominicis publice venum proclamabitur, et si quis pretium debiti quantitatis auxerit, id domino significabitur. Post tertiam proclamationem sive pretium auctum fuerit, sive non, denuo offeretur debitori si voluerit retinere, si recusaverit plus offerenti detur, quod supererit debitori restituetur. [Seite 168]
Nuptiae sive matrimonium est viri et mulieris conjunctio individuam vitae consuetudinem continens.
Justas nuptias inter se contrahunt, qui secundum legum praecepta coeunt; masculi quidem puberes, faeminae vero viripotentes cum consensu tamen parentum aut eorum quorum in potestate sunt. Eorum, qui in potestate patris [Seite 169] sunt, sine voluntate ejus matrimonia jure non contrahuntur, sed contracta non solvuntur.
Sponsalia sicut nuptiae consensu contrahentium fiunt, nec possunt consistere nisi consentiant omnes, qui contrahunt, et quorum in potestate sunt.
Inter eas personas, quae parentum liberorum que locum inter se obtinent, contrahi nuptiae non possunt; et si tales personae inter sc coierint, incestas nuptias contraxisse dicuntur, quarum poena sit exilium.
Propter majorem sanguinis reverentiam ad quartum usque gradum inclusive nuptiae non admittantur, nisi copula carnalis intercesserit, tunc enim mulcta competente a Judice irrogata tolerabuntur. [Seite 170]
Si is, qui puellam suis nuptiis pactus est, intra biennium exequi nuptias, in eadem provincia degens, supersederit, ejusque spatii fine decurso in alterius postea conjunctionem puella pervenerit, nihil fraudis ei sit, quae nuptias maturando vota sua, diutius eludi non est passa.
Nihil tam humanum, quam fortuitis casibus mulieris maritum vel uxorem viri participem esse. — Si igitur vir sine culpa uxorem, aut uxor sine culpa maritum rejecerit, compellatur ei quartam partem propriae substantiae pro rata portione persolvere.
Desertor sine causa, si peremtorie citatus eo ubi domicilium habuit non comparuerit persona deserta innocens libera — desertor vero tamquam mortua pronunciabitur.
Si maritus uxori ab initio matrimonii usque ad duos continuos annos computando coire minime propter naturalem imbecillitatem valeat, potest mulier sine periculo trientis amittendi, repudium marito mittere, praecedente tamen censura ecclesiastica.
Matrimonium deportatione vel aquae et ignis interdictione non solvitur, si casus, in quem maritus incidit non mutet uxoris affectionem. [Seite 171]
Donec certum est superesse conjugem absentem ad alias nuptias alteri migrare non licet. Si vero incertum sit septennium tam maritus, quam uxor expectet, et postea impune alias contrahere poterit nuptias.
Patre et matre defunctis liberi legitimi, filii et filiae, in omnibus bonis mobilibus et immobilibus succedunt. Quod si quem ex istis descendentibus mori contingat, relictis liberis, illius liberi in parentum locum succedunt in stirpem nimirum tam magnam ex haereditate defuncti portionem percepturi, quantam eorum parens adeptus esset, si supervixisset.
Filii ante contractum matrimonium progeniti et per subsequens matrimonium legitimati succedunt ab intestato parentibus una cum legitimis.
Quodsi mulier legitima foetum enixa fuerit, qui in partu moritur, si foetus ediderit, dum ex alvo matris egreditur, vagitum qui intra quatuor angulos domus exaudiri potest, pro enixo vivo homine et haereditatis capace reputatur. [Seite 172]
Spurii vel vulgo quaesiti succedunt matri etiam una cum legitimis, succedunt etiam aviae vel avo materno. Nam patrem habere hi non intelliguntur, cum is incertus sit. Nati ex incestuoso et nefario damnato que concubitu, item ex adulterii complexibus neque ad successionem patris, neque matris admittuntur; de aequitate tamen canonica debentur eis alimenta, nam educatio liberorum est juris naturae.
Spuriis ab intestato defunctis legitimi descendentes succedunt. Sin autem descendentes haeredes non relinquant ascendentes, hi videlicet, quibus ipse succedere potuisset, succedunt, Porro si neque descendentes, neque ascendentes reliquerit cognatorum primi ex latere materno ad haereditatem vocantur et si matrem spurius non habet, sed fratres et sorores uterinas, illi omnibus aliis ex transverso cognatis praeferuntur.
Si defunctus descendentes haeredes non relinquat, — ascendentes, qui gradu proximi sunt, omnibus ex transverso cognatis praeferuntur. Quod si defunctus post se relinquat patrem vel matrem simul etiam fratres et sorores qui cum parentibus in bonis indivisis sedent illi simul defuncto ab intestato succedunt. Habita autem divisione bonorum inter parentes et filios mortuo aliquo filiorum secundum Jus Saxonicum parentes succedunt, exclusis fratribus et sororibus. [Seite 173]
Si autem defunctus descendentes non habuerit, praeterquam ascendentes: avum paternum simul etiam avum maternum, duo illi avi ab utraque linea ad haereditatem admittuntur: ita ut avus paternus in quaesitis ex linea paterna, avus maternus in quaesitis ex linea materna defuncto succedunt.
Si quis moritur intestatus, post se avum paternum et fratrem uterinum aut avum maternum et fratrem consanguineum relinquens, illi in haereditatem defuncti succedunt, quisque ex sua linea, videlicet avus paternus ex paterna, et uterinus frater ex materna; avus maternus ex materna et frater consanguineus ex paterna.
Fratres et sorores, non extantibus descendentibus et ascendentibus, defuncto succedunt et excludunt liberos fratrum et sororum suarum. [Seite 174]
Si quis moritur intestatus non relinquens post se ascendentes neque descendentes nisi fratres et sorores consanguinei succedunt defuncto in linea paterna et fratres uterini in linea materna. — Quod si vero defunctus post se relinquat fratres vel sorores utrinque conjunctos simul etiam fratres vel sorores ab altero tantum parente junctos, hi cum fratribus et sororibus utrinque conjunctis succedunt, duntaxat in ea parte qua defuncto conjuncti fuerunt, hoc est, si a patre tunc in paternis, si vero a matre in maternis.
Moritur autem quis intestatus habens ex altero tantum parente conjunctos fratres puta consanguineos et simul avunculos; fratres consanguinei succedunt ei in bessem a patre, avunculi in trientem a matre in ipsum devolutum. — Sic e contra fratres uterini in trientem , patrui vero, deficientibus consanguineis fratribus, in bessem paternum succedunt sine bonorum confusione.
Si defunctus neque descendentes, neque ascendentes habuerit nec fratres aut sorores, fratrum et sororum liberi vocantur, qui defuncto in stirpem succedunt; hoc est ut quisque eorum tantam ex haereditate accipiat portionem, quantam parens eorum adeptus esset si supervixisset.
Post fratrum aut sororum liberos hae personae vocantur, quae proximiorem gradum cognationis obtinent, ita ut propinquiores remotioribus praeferantur, et qui sunt ejusdem gradus omnibus aequaliter competat haereditas et in capita succedant.
Intestatorum res, qui sine legitimo haerede vel ex qualibet sanguinis linea conjunctis discesserint, reipublicae rationibus vindicentur. [Seite 175]
Decedente uxore ante maritum relictis liberis minoribus ex utroque parente natis maritus erit maternorum bonorum et liberorum tutor, nec opus est alios tutelae praeficere. — Debet autem pater intra mensem vel alterum post mortem defunctae conjugis divisionem facere omnium bonorum suorum cum liberis pro ordine et forma in titulo sequente annotato et facere inventarium.
Si parentes defuncti filiis suis impuberibus testamento suo tutores viros honestos et fide dignos delegaverint eorum tutela rata permanebit.
Tutela autem est triplex legitima scilicet, quae a nemine datur, sed a lege secundum agnationis successionem defertur; altera est testamentaria, quam pater ordinat filio, tertia vero dativa dicitur, quam ex officio judex dat, si testamentarii et legitimi deficiant tutores vel si consanguinei judicentur non idonei.
Quamdiu testamentaria tutela speratur, legitima cessat, nec redit ad legitimam nisi testamento datus decesserit. [Seite 176]
Quodsi pupillis a parentibus nullus datus sit tutor in testamento tunc ad proximiores agnatos tutela defertur, ad eos videlicet, qui in haereditate post mortem pupillorum successuri erant. Atque tales tutores decreto Senatus vel ordinariorum Divisorum constituuntur absque alia spe mercedis et lucri. Si vero proximiores tutelam negaverint sine caussa sufficiente tunc quoque spe futurae haereditatis pupillorum privabuntur nam qui sentire vult lucrum sentiant et onus oportet. Si vero per senatum alii peregrini tutores ordinati fuerint iis merces constituatur pro ratione bonorum pupillarium.
Tutores et curatores excusantur propter liberos, paupertatem, adversam valetudinem, magistratus administrationem; hisce ex causis onus tutelae recusantes a successione legitima pupillorum non repelluntur.
A tutoribus, et curatoribus eadem diligentia exigenda est circa rerum pupillarium administrationem, quam paterfamilias rebus suis ex bona fide praebere debet.
Magistratibus imputatur, si minus idoneus, aut etiam si tutor omnino datus non sit, sed ita demum si moniti non dederint. [Seite 177]
Non audeat tutor res pupillares aliter attingere vel ullam sibi communionem ad eas vindicare, nisi inventario prius publice acto, sic secundum morem solitum res ei tradantur. Nam tutor qui repertorium non fecit dolo fecisse videtur, nisi necessaria et justissima caussa allegari possit cur id factum non sit.
Mulieres ad tutelam non admittuntur gerendam, nisi pupillorum legitimae matres fuerint. Quodsi ad secunda vota transierint, a tutela submoveantur, aliis substitutis tutoribus vel curatoribus per senatum, nisi vitricus sit vir honestus et tutelae idoneus.
Minores quoque viginti quinque annorum ad tutelam non admittuntur. Lege duodecim tabularum, prodigo interdicitur bonorum suorum administratio, quod et moribus quidem ab initio introductum est.
Masculis igitur pupillis ante vigesimum suae aetatis annum, at puellis antequam nuptui locatae fuerint, res et bona eorum extradi non debent: Prodigis similiter post contracta connubia, posteaquam comparcere adsueverint; et tunc quidem tutoris data ratione onerae tutelae liberabuntur.
Tutoribus permissum est conscripto inventario accipiendo et exponendo, emendo et vendendo atque aliis rationibus utilitati pupillorum consulere; at bona immobilia et quae vetustate [Seite 178] interire nequeunt, alienare non debent, sine caussis sufficientibus nec sine voluntate et jussu senatus.
Tutoribus non conceditur pupillorum, quorum curam gerunt res et bona nec per se neque per alios emere nisi permissu Senatus concessum fuerit. — Tutoris etiam interest ut ante susceptam tutelam, debita, si quae illi apud parentes pupillorum restant, indicet.
Quod si pupillus aetate metu vel calliditate tutoris circumventus fuerit, caussa cognita, a judice in integrum restituatur; nam cum pupillus ex nullo contractu sine tutoris autoritate obligari possit, eo, quod pupillus nec velle nec nolle in ea aetate creditur, nulla aequitatis ratio patitur ut in rem suam tutor autoritatem accomodet ac cum alterius detrimento et injuria fiat locupletior.
Nec vero tutoribus permittendum erit, quod quidam tamen faciunt, ut pupillis bonae indolis impensas ad institutionem et honesta studia fidelioris dispensationis et ad magis necessaria tempora, facultates eorum conservandi praetextu, denegent: interim tamen suum proprium commodum ex alienis opibus quaerentes.
Quapropter si qua jussta caussa suspectus tutor fuerit, debet per magistratum a tutela removeri et tutela alijs bonae fidei viris commendari.
Suspectus autem tutor est qui non ex fide tutelam gerit, licet solvendo sit. — Enimvero tutor vel curator quamvis pauper est, fidelis tamen et diligens removendus non est, quasi suspectus. Suspectus vero etiam is putatur, qui moribus talis est, ut suspectus sit. [Seite 179]
Quandoquidem maritus et uxor matrimonio, in communionem ut corporum ita omnium rerum conveniant, merito quoque optima et aequa consuetudine suis facultatibus mutuo cum liberis eorum ad communem vitae necessitatem fruuntur; ac usu receptum est, ut ex universis bonis, bes ad maritum, triens ad uxorem pertineat, omni dotis jure cessante.
Si moritur mater relinquens legitimos liberos, pater filiorum, intra mensem vel alterum a die obitus suae conjugis convocabit consanguineos vel cognatos suae defunctae conjugis una cum ordinariis divisoribus, quorum in praesentia liberis, tam de mobilibus, quam immobilibus bonis, trientem totius haereditatis jure et consuetudine in eos a matre devolutam extradet. Si vero pater sit vir gravis et morae suae certas habuerit caussas potest illi etiam tertius addi mensis, sine tamen liberorum damno. Quodsi intra tertium mensem dividere cum liberis negligat, a senatu florenis viginti quinque mulctabitur.
Antiqua consuetudine receptum est ut in divisione alterutri parentum divisionem celebranti, arbitrio bonorum virorum ex bonis mobilibus pro facultatum modo, id est, si modica fuerit substantia minus, si ampla, eo honestius praecipiendi jus ei permittatur, vulgo donatio praerogativa vocatur.
Si vero legatum intercesserit, cessat donatio praecipua nisi legato cedere et praecipuam eligere malit.
Si pater duas domos habuerit, singularum aestimatio inibitur et patri alterutri eligendae potestas relinquetur, ac pater liberis alteram ratione trientis cedet. Quodsi domus illius quam [Seite 180] pater retinet aestimatio bessem excedat, pater residuum liberis pecunia persolvet ad quod et liberi tenebuntur, si domus plus triente valebit.
Si vero unica tantum domus fuerit in qua maritus et uxor habitent, in divisione illa aestimabitur, filiisque trientis materni nomine pecuniam numerare, domumque pro se integram reservare poterit.
Moritur maritus filiis et uxore superstitibus mater filiorum inter quatuor septimanas post obitum mariti convocabit propinquos defuncti mariti et ordinarios divisores, quorum in praesentia, filiis integrum bessem universae haereditatis dabit, neque quicquam omnino de facultatibus ante divisionem alienabit.
Si vero mater profusionis et alienationis non sit suspecta et morae suae justas habeat caussas potest illi etiam secundus concedi mensis, intra quem si dividere cum liberis neglexerit a Senatu florenis viginti quinque mulctabitur.
Si tempore divisionis duae domus fuerint, alterutrius electio penes liberos erit, altera matri cedet. Quodsi plures fuerint, aut praeter domos alii etiam fundi in haereditate, puta vineae, horti, prata, et piscinae, prima semper optio penes liberos erit, secunda vero matris, sic ut e quinque fundis liberis tres, et matri duo cedant, et sic deinceps. Ex agris autem matri triens et liberis bes dabitur, quem ipsi in capita divident. Idem a patre in trientis cum liberis divisione observabitur, optione tamen illi reservata.
Quod si unica fuerit domus, matri tertia pars ejus in habitationem assignabitur perpetuam, sive transeat ad secundas nuptias, sive non, si tamen domus citra damnum dividi possit, quod senatus cognoscet: Si vero transierit ad secundas nuptias et liberos susceperit, portio illa domus ad solos liberos ex priore matrimonio, facta aestimatione redibit, qui vitrico et liberis ex secundis nuptiis suas portiones persolvent.
Si vir, mortua priore uxore ex qua liberos habet, alteram duxerit et sine liberis ex ea decesserit, si aedes ita capaces [Seite 181] fuerint, mulieri habitatio dum ad alias nuptias transeat debebitur. Quod si iterum nupserit, aut mortua fuerit, portio illa domus, ad liberos prioris matrimonii pro pecuniae solutione redibit, bonorum virorum arbitratu aestimatione facta.
Si parentibus defunctis supersit una domns simul etiam fundus extra urbem ut vineae vel prata, in civitatibus juniori haeredi caedat domus paterna, alteri fundus. In oppidis vero et pagis domus quidem juniori tribuetur, fundus autem in aequas partes dividetur, eo quod inde proveniant eorum alimenta.
Moritur maritus relicta uxore et liberis qui septimum aetatis annum nondum excesserunt, eo casu in divisione haereditatis, haec ratio in alimentis liberorum matri assignandis observabitur, ut nomine annuae prolis floreni septem; bimae sex; trimae quinque; quadrimae quatuor; quinquenalis tres; sexennalis duo, et septennalis unus numeretur. Haec autem pecunia dabitur ex communi liberorum besse. Si vero contingat, unum eorum vel plures tempore intermedio decedere, pars pecuniarum, quarum dies nondum cessit, bessi cohaeredum adcrescet.
In haereditatis divisione paternae aedes juniori filio filiis non extantibus juniori filiae ab eodem patre progenitis attribuuntur, ita ut electio utrobique penes juniorem sit: atque ille, qui aedes paternas retinebit, reliquis cohaeredibus portiones illorum juxta aestimationem solvat, sin vero haeres junior aedes redimere tempore divisionis noluerit, vel ex inopia non potuerit, aetate proximus redimendi potestatem habebit ita ut masculi semper femellis praeferantur. Si vero ille mortem obierit, aut ante legitimam aetatem, aut nondum matrimonio contracto, frater proximus ab eo secundum gradus praerogativam ad possessionem domus admittetur, reliquis cohaeredibus et matri portionibus eorum, juxta aestimationem pro temporis ratione faciendam exsolutis. Neque illi obstabit quod antea portioni suae legitimae pecuniam percepit. [Seite 182] Quodsi autem appareat eorum haeredum aliquem in praejudicium reliquorum circa redemtionem dolum, occulta quadam collusione commississe, id irritum habeatur.
Si quid tempore divisionis per aliquem fraude, dolo et scienter retentum amotum et occultatum et tandem in lucem revelatum fuerit, ille qui rem dividendam fraude avertit, sua portione penitus privabitur, quae ceteris accrescet, excepta sexta parte divisoribus ordinariis cedente.
Si mater e vivis excesserit, quoad liberi matrimonio se copulaverint, trientis proprietas ad liberos, ususfructus ad patrem spectet; ita tamen ut ex usufructu necessarias in eundem structuras et impensas faciat et conservet. Mortuo vero patre, matri ususfructus bessis filiorum non acquiritur, sed cum proprietate consolidatur.
Parentibus defunctis, si liberi haereditatem dividere voluerint, rerum earum quas quidam haeredum ex communi ad nuptias, vestes, studia et similia assumserunt, vel deteriores reddiderunt, ratio habenda est, ejusdemque rei ceteris praestanda indemnitas est, nisi parentes in testamento de iis aliquid caverint.
Quae autem pater filio studiorum causa peregre agenti subministravit, si non credendi animo pater misisse fuerit comprobatus, sed pietate debita ductus, in rationem portionis, quae ex defuncti bonis ad eundem filium pertinuit, computari aequitas non patitur.
Majoribus etiam per fraudem vel dolum vel perperam sine judicio factis divisionibus, intra unius anni integri spatium [Seite 183] subveniri solet. — Quia in bonae fidei judiciis, quod inaequaliter factum esse constiterit, in melius reformabitur.
Ubi inter duos haereditas dividenda est, senior dividat, juniori vero eligendi jus competat.
Universae personae mentis compotes testamentum facere possunt quocunque tempore voluerint, dum modo legitimos suae aetatis annos habeant, nempe masculi decimum quartum, foeminae duodocimum annum completum, ita tamen, ut legitima portio patri, matri et descendentibus, adeoque iis quibus de inofficioso agere licet, relinquatur. [Seite 184]
Muti, surdi, furiosi et ex morbo mente capti et impuberes testamentum facere non possunt.
In eo, qui testatur, ejus temporis, quo testamentum facit integritas mentis, non corporis sanitas exigenda est.
Quilibet testamentum facere volens, debet id facere in praesentia duorum aut trium testium virorum per testatorem uno et eodem tempore simul ad id vocatorum, vel etiam si non vocati casu intervenerint et tamen praesentes per testamentorem postea ad id rogati sint.
Etsi tale testamentum per illas personas fuerit recognitum, sive sit in scriptis, sive non, robur habebit, nisi per testatorem fuerit revocatum; quilibet enim dum in vivis est et mentis suae bene compos potestatem habet priorem sui testamenti sententiam per posteriorem corrigere et immutare. Quoniam hominis voluntas ambulatoria est usque ad supremum vitae exitum. Nemo etiam sibi eam legem potest dicere, ut a priore testamento ei recedere non liceat.
Testes autem in testamentis adhiberi possunt hi, qui sui sunt juris, quive testamenti faciendi jus habent. Sed neque haeres scriptus, neque is, qui in potestate testatoris est, neque pater ejus, qui eum habet in potestate neque fratres — testes adhiberi possunt in testamentis; sed neque mulier, [Seite 185] neque impubes; neque furiosus, neque mutus, neque surdus, neque is, cui bonis interdictus est, neque ii, quos leges improbos intestabilesque esse jubent, admittuntur.
Pater autem cum filio, item duo fratres in eodem testamento alieno simul esse possunt testes; quia nihil nocet ex una domo plures testes alieno negotio adhiberi.
Legatariis et aliis personis eis conjunctis testimonium non negatur. Tempore pestis sufficiunt in testamento duo testes sive masculi sive foeminae, sive etiam sint domistici sive rogati adveniunt, sive fortuito.
Si quis aliquem ad testamentum faciendum coegerit, vel dolo malo testamentum facere aut mutare prohibuerit vel effecerit ut testes non veniant, et per hoc deficiat facultas testamenti faciendi ei denegandae sunt omnes actiones adeundae haereditatis a defuncto in eum devolutae, aliisque gradu proximis haeredibus locus erit.
Quod si mulier antea marito offensa non per vim neque per dolum sed comitate mariti placata, offensam remittens, illi testamento aliquid legaverit ratum habebitur, sic et e contra. [Seite 186]
Parentes liberos vel nepotes in testamentis suis haeredes scribere atque illis legitimam bonorum suorum portionem relinquere coguntur. Nempe duas partes totius haereditatis; de reliqua tertia parte liberam habeant potestatem in testamento disponendi. Mater quoque potest ex suo triente tertiam partem legare cui voluerit, reliquis duabus partibus pro legitima descendentibus relictis.
Non enim licet parenti aliquem ex liberis exhaeredare vel praeterire nisi is probetur ingratus et ingratitudinis caussam nominatim inserat testamento
Si defunctus descendentes non habuerit sed ascendentes non potest in testamento suo illos praeferire, sed cogetur illis legitimam bonorum suorum portionem relinquere h. e. duas omnium bonorum partes.
Omnibus tam parentibus quam liberis ac etiam fratribus et sororibus de inofficioso agere liceat. Cognati vero qui sunt ultra fratrem obtinendi spem non habebunt. [Seite 187]
Si quis aliis suis agnatis et cognatis, vel etiam extraneis personis vel etiam uxori suae in testamento suo aliquid legare voluerit, licebit sub conditionibus institutionis vel substitutionis pro libera sua voluntate, nullius contradictione obstante. Qui autem potest invitis alienare, multo magis et ignorantibus et absentibus.
Vir et uxor nullis existentibus liberis sed nec ascendentibus neque fratribus vel sororibus possunt res et bona sua ex libera voluntate coram judicio vel aliis honestis et fide dignis testibus invicem causa mortis donare, ut superstes lucretur bona defuncti. Si vero postea liberi illis nascentur talis donatio robur non habebit.
Omnibus quorum interest petentibus judex inspiciendi describendique tabulas testamenti potestatem faciat.
Si liberis aliquid minus legitima portione relictum sit, hoc boni viri arbitratu compensetur, nec occasione minoris quantitatis testamentum rescindatur. Cum in testamento ambigue aut etiam perperam aliquid scriptum reperietur, benigne et secundum id, quod testatorem voluisse credibile est, judex interpretabitur.
Si quid solutum sit ex testamento, quod postea falsum et inofficiosum vel ruptum apparuerit, repetetur.
Potest etiam aliquis ultimam suam voluntatem in charta conscribere manu sua vel alterius cum subscriptione tamen [Seite 188] sua scribere norit, illam autem complicabit ne mens testatoris ante tempus patefiat et illi qui ex testamento emolumentum sperant, frustrati ad odium concitentur, vel hi qui haeredes instituti vel legata percepturi sunt, metuant ne testator sententiam suam mutet, vitaeque ob id testatoris insidientur: advocatis deinde testibus profitebitur in ista charta complicata ultimam suam voluntatem contineri, cui testes nomina sua adscribent, sigillisque suis obsignabunt, anno die et loco nomineque testatoris annotatis; si scribere non noverint tantum sigillis suis obsignent, quod tamen sine praejudicio et subscribentis et signantis fiat.
Legatum est donatio testamento relicta, qua testator ex eo, quod universum haeredis foret, alicui quid collatum velit. Legata non debentur, nisi deducto aere alieno, haereditatis vires ad id sufficiant.
Si quis haeredes habens in ascendente vel descendente linea vel collaterali, quibus de inofficioso agere licet bona immobilia testamento cuipiam legaverit haeres pro pecunia redimere potest. Bona vero mobilia, quilibet pro suo arbitrio legare [Seite 189] potest, quatenus illi per leges licet. — Quod si vero testator immobilia habuerit, suis servitiis vel industria vel matrimonio acquisita, de iis, si haeredes descendentes vel ascendentes vel fratres et sorores non habuerit, liberam disponendi potestatem habeat, non obstante ulla suorum consanguineorum contradictione.
Si quis ultra vires haereditatis legaverit, ipso mortuo quidem legatum non extinguitur, sed hoc tantum modo praestatur, quod invenitur. Si pecunia legata in bonis legantis non exstet, solvendo tamen sit haereditas, haeres pecuniam legatam dare compellitur, sive de suo sive ex venditione rerum haereditariarum, sive undecunque tandem voluerit.
Debitoribus etiam ea, quae debent legantur vel etiam si debitorem remanere vult, diem solutionis praestandae ex suo arbitrio testator prorogare potest.
Si rei proprietas legata sit, cujus usumfructum testator, dum vixit, retinuit, mortuo testatore, legato non revocato, legatarius rei proprietatem cum usufructu obtinebit.— Moritur legatarius, res legata ad haeredes ipsius transibit si testator non revocaverit. [Seite 190]
Si res legata sine facto haeredis perierit, legatario decedit. Si vero haeres in tradendo legato moram fecerit, periculum rei legatae ad ipsum spectabit. Nulla autem intelligitur ibi fieri mora, ubi nulla petitio est.
Ad pios usus et reipublicae legata omnium primo praestari debent. Legata ad res pias in alium usum quam testator voluit converti non debent. [Seite 191]
Quandoquidem mutuum consistit in iis rebus, quae pondere numero et mensura consistunt, et commodatum, quod numero et specie eadem redditur, ideo qui mutuum accepit solvere debet ad tempus illud, de quo inter eos convenit, aut si dies solutioni praestituta non fuerit, solvere tenebitur, quando res mutuo data repetitur.
Accusatur quis coram judicio de debito confesso sive actor civis sit, sive peregrinus, si debitum ex rebus creditis sit contractum judex praefigere debet sex septimanas ad solvendum. — Quodsi vero parata pecunia debitori sit mutuo data, vel is in contractu praesenti pecunia se soluturum receperit, nullo solutioni constituto termino nec die et creditorem frustraverit, huic judex triduum ad solvendum praefiget.
Sancimus nemini licere adversus sua pacta venire et contrahentes decipere. Nam de jure pacta conventa quae neque contra leges, neque dolo malo inita sunt omni modo observanda [Seite 192] sunt; siquidem jure constitutum est, quod quilibet beneficio pro se introducto possit renuntiare, ideoque juri convenit, ut judices ex praescripto obligationum cujusque debitoris jus dicant, exceptis tamen illegitimis usuris et stipulationibus duplae, quae in contractibus et stipulationibus nulla ratione admitti debent.
In bonae fidei contractibus id quod interest ex mora debetur. Porro quod interest non propter lucrum petentium, sed propter moram non solventium, infligitur.
Qui judicium accipere paratus est solutioni moram fecisse non videtur, si juste et sine dolo malo ad judicium provocavit.
Neque is in mora est, a quo pecunia propter exceptionem peti non potest.
Bene constitutum est: ne filii super res et bona parentum viventium spe futurae haereditatis aliquod aes alienum contrahant, sin autem id fieret, robur non haberet. Ei qui filiofamilias mutuam pecuniam invito patre dedit etiam post mortem parentis ejus, cujus in potestate fuit, actio petitioque negatur. Sin autem studiorum caussa absenti dederit, vel pater ratum habuerit, repetere potest.
Universa principum rescripta, quae in debitorum dilationem impetrantur, non aliter valeant, nisi princeps ab ordinario debitorum magistratu doceatur, eum justam impetrandae dilationis habere caussam. [Seite 193]
Si quis alteri supellectilem aut rem argenteam, vestem, equum aut aliud aliquid (quod mobile bonum vocamus et quo frui quis potest) commodato dederit, ille, qui fruendam accepit, ita fruatur, quemadmodum inter eos convenit et post usum restituat, in eaque custodienda eam diligentiam adhibeat, quam suis adhibiturus esset. Si vero preter summam diligentiam et culpam casu res deterior fuerit reddita, non tenebitur; nisi peculiariter de indemnitate inter eos convenit, tum placitum conventionis compleri debet. — Praetextu debiti restitutio commodati non probabiliter recusatur.
Rem suam pignori dans potest redimere juxta tempus et modum, constitutum in oppignoratione. [Seite 194]
Si res pignori data apud creditorem sine ulla sua culpa dolo et negligentia deterior facta, vel incendio consumpta fuerit, aut casu perierit amissio pignoris non liberat debitorem, nec creditor a petitione debiti submovetur.
Etiam id quod pignori obligatum est, a creditore pignori obstringi potest.
Debitori permissum est rem suam pignoratam aut obligatam ubicunque invenerit repetere, soluta prius pecunia, qua alter obligavit aut oppignoravit.
Si quis chyrographum a suo debitore habet et alter hypothecam expressam, hujus potior erit conditio, quam alterius creditoris chirographarii etiam si prius crediderit.
Illius causa etiam potior erit, qui debitorem in judicio exhibuerit, debitumque in praesentia illius petierit, quam alterius, qui licentia judicis impetrata, debitoris bona arestavit.
Si convenerit de distrahendo pignore (sive ab initio, sive postea) non tantum venditio valet, verum incipit etiam emptor dominium habere. — Ubi vero convenit, ne distraheretur, aut si creditor simpliciter sibi pignus depositum accepit, non licet distrahere nisi debitori ter fuerit denunciatum, vel coram judicio debitorem convenerit ut satisfaciat et cessaverit debitor redimere pignus, venditio libera est creditori.
Si minus in pignore, plus in debito inveniatur, in hoc, quod noscitur abundare sit creditori omnis ratio integra. Sin autem [Seite 195] minus in debito, amplius in pignore fuerit, tunc in hoc quod debitum excedit, debitori omnia jura integra servabuntur.
In pignoribus distrahendis hic ordo servatur ut termino solutionis lapso creditor a judice petat debitorem ad terminum competentem citari, quo vel pignus luat, vel distractionem admittat.
Judex si cognoverit debitorem nullam sufficientem caussam producere, quare sua pignora non redimat, creditori potestatem distrahendi pignora dabit, quo facto, pignora per tres hebdomadas in publico foro venum exponentur atque majus pretium offerenti vendentur.
Quod si res immobiles fuerint, tribus diebus dominicis subsequentibus aut in foro publico aut ante fores templi parochialis publice proclamabuntur, ut supra in titulo duodecimo libro primo de executione rei judicatae habetur.
Si quis operas conduxerit et mercedem non solverit, judex aditus ad solvendum locatori tridui spatium dabit, si vero paratam aliquam rem quis in diem emerit, sex hebdomadarum dilatio emptori conceditur.
Diversis temporibus eadem re duobus jure pignoris obligata eum qui prior data pecunia pignus accepit, priorem haberi certi ac manifesti juris est; neque secundum creditorem facultatem distrahendi hujus pignoris aliter consequi posse aequum est, nisi priori creditori prius debita fuerit soluta quantitas.
Respublica creditrix omnibus chirographariis creditoribus praefertur, nam certum est ejus qui cum fisco contrahit bona veluti pignoris titulo obligari, quamvis specialiter id non exprimatur. [Seite 196]
Denunciatio debitoris facta creditori vel etiam emtoribus de non distrahenda vel emenda re sibi pignori obligata ita demum efficax est si universum debitum offerat creditori. — Nam si vel modicum sorti decedat, distractio rei obligatae non potest impediri.
Qui dolo vel culpa rem pignori acceptam deteriorem fecerit, pignoratitia actione tenebitur ut talem restituat, qualis fuerit tempore obligationis. — Quicquid autem commodi sive incommodi fortuito pignori accessit, id ad debitorem pertinebit.
Si creditor sine judicis autoritate res debitoris occupet, de vi privata tenetur. — Creditores igitur si adversus debitores suos agant, per judicem id, quod sibi deberi putant, reposcere debent, alioquin si in rem debitoris sui intraverint aut aliquid acceperint, nullo id concedente arbitrio judicis, mulctabuntur. — Optimum igitur est, ut si quas putant se habere petitiones actionibus experiantur. [Seite 197]
Quae fraudandorum creditorum gratia alienata sunt in pristinum statum restituantur. Non autem fraudantur creditores cum quid non acquiritur, sed cum quid de bonis imminuitur.
Instrumentorum ammissio, si manifestis probationibus debitores tuos debere tibi apparuerit, nihil oberit.
Cum eo, qui creditoribus suis bonis cessit, si postea aliquid acquisiverit, quod idoneum emolumentum habet ex integro in id, quod facere potest, creditores experiuntur, nam qui bonis cesserunt: nisi solutum creditor receperit, non liberabuntur.
Si qui sine deliberatione adeant haereditatem vel sese immisceant, omnimodo ab ipsis inventarium in tabulariorum praesentia conficiatur super his rebus, quas defunctus mortis tempore habebat et sic haereditatem sine periculo habeant ut in tantum haereditariis creditoribus teneantur, in quantum res substantiae ad eos devolutae valeant, et eis satisfaciant qui primi temporum praerogativa veniunt creditores et si nihil reliquum est, posteriores venientes repellantur et nihil ex substantia sua penitus haeredes amittant, ne dum lucrum facere sperant in damnum incidant. Qui vero postquam adierint vel sese immiscuerint et inventarium facere intra certum tempus — (triginta scilicet dierum) — neglexerint, item qui post petitam deliberationem vel pro haerede gesserint, aut non recusaverint haereditatem omnibus in solidum haereditariis oneribus teneantur.
Si cujuscunque modi actiones ad potentiorum fuerint delatae personas, debiti creditores jactura mulctentur. — Nominis [Seite 198] autem venditio et ignorante et invito eo, adversus quem actiones mandantur, contrahi solet.
Debitor, qui solutam pecuniam affirmat ejus rei probationem praestare debet. Nemo ex iis, qui negant se debere, prohibetur etiam alia defensione uti, nisi lex impediat.
Unusquisque creditorem suum eundemque debitorem petentem submovet, si paratus est compensare; at si quis compensare potens, solverit, condicere poterit, quasi in debito soluto. Compensatio autem ideo necessaria est, quia interest uniuscujusque potius non solvere, quam solutum repetere. — Compensationes ex omnibus actionibus ipso jure fieri sancimus, excepta actione depositi; — possessionem enim alienam perperam occupantibus, compensatio non datur.
Non est novum, eum a quo petitur pecunia, implorare rationem creditoris, ut fides veri constare possit. Errorem calculi, sive ex uno contractu, sive ex pluribus, si emerserit, veritati non afferre praejudicium saepe constitutum est. — Unde rationes etiam saepe computatas denuo retractari posse (si res judicatae non sunt, vel transactio non intervenerit) explorati juris est.
Debitorem si solvendo non fuerit, nec a creditore ulteriorem dilationem impetrare potuerit, aditus judex ad triduum usque publicae custodiae demandabit; eo exacto, creditori [Seite 199] tradet, qui illum ad instar familiae suae alet, laborique domestico per annum compedibus vinctum adhibebit, in singulos dies denarios quinque in solutionem debiti computaturus, anno vero elapso debitor nexu dimissus, fide data, spondebit, se quod ex operis in posterum acquirere poterit, creditori in solutum daturum nec interea quoquam fugiturum, donec autem creditori huic satisfecerit, nullus ex aliis creditoribus eum arrresto subjiciet.
Qui habitationem vel aedes alicui pro certa pensione ad certum tempus locaverit, aeque atque conductor omnia secundum legem conductionis facere tenetur. — Locator autem prospiciet conductori ut commode habitet. Si vero conductor sua opera aliquid necessario vel utiliter aedificaverit vel restituerit, conscio locatore ex ipsa pensione recipiet.
Conductor, completo tempore, pactam pensionem locatori solvet, cavebitque ne aedes conductas deteriores faciat, vel fieri patiatur. — Nam si plures in aedes conductas receperit, per quos aliquid damni detur, illorum culpam praestare tenebitur.
Mortuo conductore, intra tempora conductionis, haeres ejus eodem jure in conductione succedet. [Seite 200]
Si quis fundum vel aedes alicui locatas vendat, curet apud emtorem ut conductor eadem pactione fruatur et habitet, alioqui aget cum eo ex conducto aut pensionem petentem exceptione doli submovebit. — Si vero locator paratus sit aliam habitationem non minus commodam praestare, aequissimum est absolvi locatorem.
Qui contra legem conductionis fundum vel aedes ante tempus sine justa et probabili causa deserverit, ex conducto ad solvendam totius temporis pensionem conveniri potest.
Nemo prohibetur rem, quam conduxit, alii locare, si nihi aliud convenit.
Opifices, utputa fullo, sarcinator et reliqui, si quid faciendum locaverint, ac ex inscitia deterius reddiderint, vel negligentia aut culpa sua perdiderint, ex locato solvere tenebuntur.
Nautae, vectores, stabularii, quod cujusque salvum fore receperint, nisi restituant, in eos judicium dabitur.
Si vero res locata per ignem, aedium ruinam, vim hostilem impetum aquarum aut per alium casum, cui resisti non potest, destruetur, conductor non tenetur.
Qui mercedem accepit pro custodia alicujus rei, is ejus periculum propter mercedem praestat, sed de damno ab alio data agi cum eo non potest. [Seite 201]
Qui operas suas locavit, totius temporis mercedem accipere debet, si per eum non stetit, quominus operas praestaret. — In operis duobus simul locatis, convenit priori conductori ante satisfieri.
Si agricola errore vicinum agrum araverit, vel etiam conseverit, agri dominus aequi valente semine et aratri mercede sementem agri sui redimet.
Si vero mota actione, vel domino prohibente conseverit, semina cum labore perdit.
In caussa depositi compensationi locus non est, sed res ipsa reddenda est. — Si igitur pecunia, vestes vel aliae aliquae res apud aliquem depositae fuerint, diligenter custodire atque deponenti cum repetiverit, reddere ipse vel haeredes sui tenentur. Si peculiari conventione res deponitur, rata debet teneri conventio, contractus enim legem ex conventione accipiunt.
Si res deposita non reddita fuerit, cum a deponente peteretur, si quid damni postea deposito acciderit, depositarius restituet. [Seite 202] Res deposita, si per judicem ejus loci, sine dolo et culpa depositarii arestata et detenta fuerit, non est restituenda deponenti, nisi judicis permissu.
Si res deposita culpa et negligentia depositarii amissa fuerit, judicio depositi tenetur. Quodsi res deposita sine dolo et culpa ejus amissa sit, non tenebitur.
Nam fortuitos casus, ut sunt tumultus, incendium, ruinae, rapinae, furta nemo praestat.
Si duo invicem aliquid deposuerint, cum alter suum repetet, reddendum est, neque pignoris loco retinendum, ac ille, qui prior coram judicio egerit, potior erit jure.
Si duo eandem rem conjunctim deposuerint, non debet uni restitui; si vero sic deposuerint, ut vel unus auferat totum, reddi debet. Quodsi vero sic inter eos conventum est, ut si ambo non venirent, alteri una pars detur, conventioni standum est.
Si apud duos deposita sit res, adversus unumquemque eorum in solidum agi poterit, nec liberatur alter si cum altero agatur, non enim electione, sed solutione liberantur.
Qui rem depositam invito domino, sciens prudensve in usus suos converterit, etiam furti delicto obnoxius fit. Si sacculum vel argentum signatum deposuero, et is penes quem depositum fuit, me invito contrectaverit et depositi et furti actio mihi in eum competit. [Seite 203]
In sequestro depositum est, quod a pluribus in solidum certa conditione custodiendum, reddendumve traditur.
Emptio et venditio sicut consensu contrahitur, ita contrario utriusque partis consensu resolvitur, antequam res fuerit tradita vel pretium solutum.
Venditione perfecta, omne commodum et incommodum, quod rei venditae contingit ad emptorem pertinet, tametsi adhuc ea res in custodia venditoris remaneat.
Quicquid enim sine culpa et dolo venditoris accidit, in eo venditor securus est, nisi custodiam rei ad traditionem usque suo periculo susceperit, nam tunc ad venditoris periculum casus rei pertinet.
Quod in diem addicitur, licet venditori meliore allata conditione addicere posteriori, nisi prior paratus sit plura adjicere. Necesse autem habebit venditor, meliore conditione allata, priorem certiorem facere emtorem, ut quod alius adjicit, ipse quoque adjiciat. [Seite 203]
Si post contractam venditionem arrarum nomine, etiam unus tantum denarius fuerit datus, qui utrumque contrahentem ad standum contractui obligat, tunc quemadmodum venditor rem praestare, sic e contra emptor etiamsi poeniteat, rem emtam accipere et residuum pretii persolvere cogitur. Aequitas enim postulat, ut quo jure venditor, eo et emptor ligetur. Pretium autem constitui opportet, nam sine constituto pretio venditio nulla est.
Si quis res immobiles videlicet aedes, allodium, vineam, hortum, agrum, pratum vel piscinam divendere constituerit; primum vicinis denunciet; deinde tribus diebus dominicis proxime subsequentibus in foro publico vel ante fores templi proclamari curet; et tunc qui prior emerit retinebit; verum fratres, consanguinei, commetanei et vicini praeferantur peregrinis.
Si civis habuerit fundum venalem in alio territorio, venditio ejus in eo loco publicabitur, et illius loci incolae praeferantur omnibus propinguis venditoris, exceptis parentibus et liberis.
Venditio fundi alicujus legitimam semper requirit filiorum aut filiarum vel fratrum, ad quos successio defuncti spectare videbitur admonitionem, si intra hujus regni limites esse dignoscentur. Itidem si ager divenditur, commetanei similiter legitime admonendi sunt.
Cum itaque emptor et venditor de pretio convenerint venditor honestis viris simul et vicinis convocatis, iis praesentibus omne jus dominii emptori resignabit, ac intercedente consueta solennitate symposii in possessionem fundi immittet. [Seite 205] Porro si quispiam sit, qui juris aliquid ad illum fundum se habere credat, et praesens sit, is tempore immissionis seu statutionis per publicum famulum contradictionem facere, ac tandem ad decimum quintum diem, coram judicio rationem contradictionis suae assignare tenetur. — Contradictore autem non existente, emptor dominium fundorum illorum plene consequetur. Si vero absens esset, neque novisset venalem esse, jus suum intra annum prosequi poterit.
Si res mobilis, insciis consanguineis, clam vendita sit, qui proximi sunt, ad tertium gradum usque, si redimere voluerint ejus jus et potestatem babeant.
Nemo ab exteris vel alliis peregrinis hominibus, potissimum Valachys, equos vel boves, verveces et porcos in pagis, praeterquam in civitatibus vel oppidis tempore nundinarum emat ne tandem emptor tanquam furtivae rei damnum patiatur.
Et si res venumdata furtiva vel vi ablata fuerit regressum habet emptor ad venditorem ut consequatur quanti sua interest.
Equum vel bovem furtivum vel vi a suo domino ablatum si quis emit in nundinis anniversariis vel foris hebdomadalibus, atque ille tandem vendicatur, emptor non tenetur suum evictorem statuere, sed sufficit si probaverit, se intercedente consueta symposii solennitate emisse.
Si quis equum vendit de vitiis et morbis latentibus cavebit in diem usque tertium.
Si quis fundum alteri vendiderit, tenetur de evictione usque ad annum et diem inter praesentes; si vero ille, qui impetiturus esset, ab hoc regno abesset, aut alia justa impedimenta [Seite 206] obstarent, quominus jus suum intra tempus supra declaratum prosequi posset, et reversus, sublatisve impedimentis, intra annum et diem emptori litem movere coeperit, emptor venditori secundum juris ordinem id denunciare et venditor emptorem evincere tenebitur.
Qui praedium alienum, vel commune cum aliis distraxerit, venditio revocari potest. Ceterum, qui bona fide ab eo, qui dominus non est, cum crederet eum dominum esse, praedium emerit ac per justam temporis praescriptionem possederit a possessione removendus non est, et is cui commune fuit praedium plus sua parte non obtinebit, ne rerum dominia sint in incerto.
Si duo coram judicio contendunt, quorum alter jus sibi ad rem competere dicat: alter vero praescriptionem opponat, hic prior est audiendus, non obstante quaestione uter eorum actor vel reus sit.
Qui rem immobilem justo titulo, puta emptionis, donationis vel successionis, sive per se, sive per antecessores suos per continuos duodecim annos sine aliqua legitima interpellatione possederit, de possessione rei vel dominio nequaquam est amovendus. [Seite 207]
Neque furtivae, nec vi possessae, neque mutuatae, commodatae, depositae, legatae res, neque etiam tutelae actiones, nec finium regundorum ullo modo praescribi possunt.
Neque loca sacra, neque publica, a quoquam perperam occupata, vendita, alienata longo tempore praescribuntur, sed corpori suo, a quo sunt avulsa restituentur; ita ut nec pretium quidem iniquis comparatoribus reposcere liceat.
Non est incognitum id temporis, quod in minore aetate transmissum est, longi temporis praescriptioni non imputari. Ea enim tunc currere incipit, quando ad majorem aetatem dominus rei pervenerit. — Ad majorem autem aetatem pervenisse existimatur, cum tutela exit, quod anno aetatis suae vigesimo fit; tunc si intra hujus regni limites fuerit intra unius anni et dici revolutionem, si vero in externis regionibus et fundum venditum ignoraverit, intra duodecim annorum decursum, jus suum prosequatur.
Omnis permutatio in qua species similis pro simili traditur, si nec fraude, nec dolo facta fuerit, robur habebit, consanguineorum aut aliorum quorumcunque contradictione non obstante. [Seite 208]
Si quis pure fidejussit pro alio semper obligatur, si vero in diem, vel sub conditione, iis stabitur.
Creditori conceditur electio conveniendi primo loco vel debitorem principalem, ommissis fidejussoribus, vel fidejussores ommisso principali, neque per hanc electionem excluditur a regressu ad alterutram partium nisi ei plane satisfactum fuerit.
Non enim electione sed in solidum solutione liberantur debitores et fidejussores.
Si plures intervenerint fidejussores pro uno debito, singuli in solidum tenentur: si itaque alter eorum jure coactus in solidum creditori satisfecerit, actio ei adversus debitorem principalem, vel ejus haeredes competit, a quibus si satisfieri ei non poterit, ad alios confidejussores reverti licet, donec in solidum, quae persolvit, consequatur.
Si medio tempore fidejussores rei familiaris insignem jacturam fecerint, et ad extremam inopiam redacti fuerint, caussa cognita, denuo debitor cavebit.
Possessores autem rerum immobilium, cavere non coguntur. [Seite 209]
Si quis pro condemnato fidejusserit et condemnatus decesserit, recte nihilominus cum fidejussore ejus agetur; fidejussor autem, non tantum ipse obligatur, sed etiam haeredem relinquit obligatum.
Si qui in arbitros compromittunt, et quod illi decreverint se observaturos obligaverint, parere, atque arbitratui illorum stare coguntur. Si vero poena adjecta est, ut is, qui parere nolit, poenam solveret, arbitrium tollitur, soluta poena.
Non autem quidlibet statuere arbitri poterunt, nec in qualibet re, nisi de qua compromissum et quatenus compromissum est. Compromissum vero ad similitudinem judiciorum redigitur, et ad finiendas lites pertinet.
Bona fides autem exigit, ut arbitrium tale praestetur, quale viro bono convenit, itaque si cujus arbitrium ita pravum est, ut manifesta iniquitas ejus appareat corrigi potest pur judicium bonae fidei.
Cum in duos arbitros compromittitur, si non consentiant tertia persona certa est eligenda, cujus autoritati pareatur. [Seite 210]
Qui transigit quasi de re dubia et incerta, neque finita transigit. Quamvis eum qui pactus est, statim poeniteat, transactio rescindi et lis instaurari non potest. — Neque sub praetextu instrumenti, post reperti, transactionem bona fide finitam rescindi jura patiuntur. Nam non minorem autoritatem transactionum, quam rerum judicatarum esse, recta ratione placuit; siquidem nihil ita congruit humanae fidei, quam ea, quae placuerant, custodiri.
Qui fidem licitae transactionis rupit, non exceptione tantum submovebitur sed etiam poenam, quam stipulanti recte promiserat, praestare cogetur.
Caussas itaque vel lites transactionibus legitimis finitas, principis mandato resuscitari non oportet.
Si quadrupes contra naturam commota feritate pauperiem fecerit, aut dandum erit a domino animal, quod nocuit, aut aestimatio noxiae offerenda, nisi si culpa domini vel alterius cujuspiam damnum datum fuerit, eo casu, in factum actione is tenebitur. [Seite 211]
Si quis feram bestiam, utpote leonem, ursum, cervum, lupum, vulpem, simiam et simile quiddam habuerit, per quas damnum datum nocitumve fuerit, dominus quantum bonum et aequum judici visum fuerit condemnetur.
Quodsi homo occisus fuerit, dominus homagium seu aestimationem hominis mortui solvere tenebitur.
Qui quadrupedem vel pecudem alienam laeserit quanti arbitratu bonorum virorum aestimabitur solvet.
Si vero contra ferocientem quadrupedem quis se defendere coactus fuerit, nihil tenebitur.
Nam adversus periculum naturalis ratio permittit se defendere. — Ideo qui, cum aliter tueri se non possent, damnum dederint, innoxii sunt. [Seite 212]
Cessat haec actio noxiae contra dominum, ubi instigatu alterius fera damnum dedit. — Et generaliter toties haec actio locum habet, quoties contra naturam fera mota pauperiem dedit. — Nam qui injuriae occasionem praestat, ipse damnum fecisse videtur.
Si quis alteri damnum fecerit, quidve usserit, fregerit, ruperit injuria quanti ea res erit, in diebus triginta proximis, tantum aes domino tenebitur; injuriam autem hic accipimus pro damno culpa dato etiam ab eo, qui nocere noluit; ideo furiosus, cum mentis suae non sit, et infans hac actione non tenebuntur.
Ideo si in eum locum, ubi vulgo iter fit, dejectum vel effusum quid erit quantum ex ea re in corpore alicujus vel vestibus vel alia re damnum datum factumve fuerit, tanti condemnabitur.— Si eo ictu homo periisse dicetur, sine dolo dejicientis vel effundentis, homagium mortui praestabitur.
Si vero hominis corpus ex eo ictu laesum, vulneratumque fuerit, mercedes medicis praestitas ceteraque impendia, quae facta sunt in curationem, praeterea et operas, quibus caruit laeso compensabit.
Quod si nullum erit iter, dolus duntaxat praestatur, si immisit in eum, quem viderit transeuntem. Nam culpa ab eo exigenda non est, cum divinare non potuerit, an per eum locum aliquis transiturus fuerit.
Sicut imperitia, negligentia, item nimia saevitia et lusus noxius ita infirmitas quoque culpae adnumeratur; [Seite 213] cum affectare quis non debeat, in quo vel intelligit, vel intelligere debet infirmitatem suam alii periculosam futuram. Praeceptoris quoque nimia saevitia culpae assignatur.
Si fortuito incendium facium sit, venia indiget, nisi tam lata culpa sit, ut luxuriae aut dolo sit proxima.
Vias regias, et earum pontes, qui publici sunt, quilibet magistratus in suis finibus et territoriis muniat, sarciatque. — Si igitur neglectius habiti jumentis iter facientium (sine agentis culpa) quid damni dederint, loci officiales latissimam ejus culpam praestabunt. [Seite 214]
Publicorum judiciorum, quaedam capitalia, quaedam non capitalia sunt. Nam quaedam flagitia sunt, quae corporis coercitione cum relegatione puniuntur.
Publica autem judicia dicta sunt, quod cuivis e populo executio eorum plerumque datur. Expedit enim peccata nocentium esse nota, ut emendentur; sunt vero haec, quae dicuntur publica, ut lex Julia Majestatis et de adulteriis, Cornelia de sicariis et parricidis, veneficiis, falsis etc.
Si confessus fuerit reus, donec de eo pronuncietur in vincula publica conjiciendus est. Qui autem de crimine paciscitur, confiteri intelligitur. Ne autem diversorum criminum rei detenti crudelius habeantur, judices productos e custodiis reos discrepationi debitae subdent, et quod leges suaserint, definiant. [Seite 215]
Absens in criminibus damnari non debet, quemadmodum neque suspectus. Satius enim est facinus nocentis impunitum relinqui ad tempus, quam innocentem damnari.
Defuncto eo, qui reus erat criminis poena quoque extincta est; neque crimen, vel poena paterna ullam maculam filio infligere potest; nam unusquisque ob admissum scelus poenam luit, nec alieni criminis successor constituitur.
Si quis reum criminis pro quo satisdedit, non exhibuerit, poena pecuniaria plectitur, si tamen dolo non exhibeat, etiam extra ordinem est damnandus.
Is, qui reus factus est, purgare se debet nec ante potest accusare, quam fuerit excusatus.
Constitutionibus enim observatur, ut non relatione criminum, sed innocentia reus purgetur.
Quisquis crimen intendit, in judicium veniat, nomen rei indicet nec impunitam fore noverit mentiendi licentiam, cum calumniantes ad vindictam poscat similitudo damnationis. — Nam qui non probat, quod objicit — secundum canones — talione punitur.
In criminibus scrutandis quaestio adhiberi solet, sed non statim a tormentis incipiendum est; sed ad tormenta ita [Seite 216] demum veniri oportet, cum suspectus est reus et aliis argumentis convincitur ita ut sola confessio ipsius deesse videatur. Unius facinoris rei ita audiendi sunt, ut ab eo primum incipiatur, qui timidior est vel tenerae aetatis videtur.
In ea caussa, in qua nullis reus argumentis oneratur non facile tormenta sunt adhibenda, sed instandum, ut actor, quod intendit comprobet; atque sic reum convincat. Confessiones reorum tortura expressae pro exploratis criminibus non semper haberi oportet, si nulla alia probatio religionem cognoscentis instruat.
In maleficiis voluntas spectatur non exitus. Nemo opere judicetur fecisse, nisi et malignum consilium ei fuerit, nec consilium habuisse nocet, nisi et factum secutum sit.
De his criminibus, de quibus quis semel absolutus est, ab eo qui accusavit repeti accusatio non potest.
Qui abortionis, aut amatorium poculum praebent, etsi dolo non faciant, tamen quia res est mali exempli, confiscata parte bonorum relegantur. Si vero ex eo mulier aut homo perierit, summo supplicio afficiantur.
Furtum est ablatio et contrectatio fraudulosa rei alienae, inscio et invito domino — lucri faciendi gratia. — [Seite 217] Furti actio ei competit, cujus interest rem salvam esse, licet dominus non sit. Condictio, vero furti ei demum competit qui dominium habet, vel haeredi ejus.
Nunquam tamen ea condictione alius quam qui fecit, tenetur aut haeres ejus.
Cum furti actio ad persecutionem poenae pertineat, condictio vero et vindicatio ad rei recuperationem apparet, recepta re, nihilominus salvam esse furti actionem, condictionem vero tolli, sicut ex diverso post sumptam poenam salvam esse condictionem.
Poenalibus autem actionibus haeredes non tenentur, neque ceteri successores; idcirco nec furti conveniri possunt de instrumentis ablatis, in rem actione conveniri possunt tenentes.
Non tantum, qui furtum fecit sed etiam is, cujus opera, consilio furtum factum fuerit, furti actione tenebitur. — Furtum autem sine contrectatione non fit, quare et opem ferre, vel consilium dare tunc nocet cum secuta contrectatio est.
Qui alienum, quid repertum lucri faciendi causa sustulerit furti obstringitur, sive sciverit cujus ea sit, sive ignoraverit, si judicio non manifestat. Qui ea mente alienum quid contrectavit ut lucri faceret, tametsi mutato consilio id domino postea reddit, fur est. Nemo enim tali peccato poenitentia sua nocens esse desiit, si praesertim factum judicio innotuerit. — Neque prodest ei, qui vi rapuit, ad evitandam poenam si ante judicium restituat rem, quam rapuit, sic nec illi, qui dolo malo occultavit, si factum judicio innotuerit. [Seite 218]
Si debitor rem suam, quam pignoris caussa creditori dedit, subtraxerit, furtum comittit; — sic etiam, si pecoris arestati dominus e custodia aresti clam illud abegerit furti actione tenebitur. Item, qui sciens rem alienam vendiderit vel alia caussa tradiderit furtum ejus committit, qui vero rem alienam existimans suam esse alienaverit, furtum non committit, furtum enim sine affectu furandi non committitur.
Receptatores et occultatores non minus delinquunt quam fures et agressores: ideoque par ipsos et reos poena expectat. In pari caussa habendi sunt, qui comprehendere latrones et fures potuerunt et tamen accepta pecunia, vel rerum surreptarum parte dimiserunt. — Si autem receptator sanguine vel affinitate junctus fuerit malefactori et de maleficio ejus cognoverit, judex caussa cognita, poenam moderabitur.
Rem furto ablatam atque alteri divenditam dominus recuperare potest, neque emptor ejus rei pretium repetere potest, res enim furto ablata, directe ad suum dominium redire debet.
Quilibet in terra regia habitans apud quem res furtiva fuerit reperta et deprehensa, si dixerit se rem eam titulo emptionis possidere, suum evictorem coram judicio exhibere tenetur. Si vero venditor alienae jurisdictionis fuerit, sufficit si ibi eum exhibeat. [Seite 219]
Communi regni decreto, qui furtum fecerit et convictus fuerit, suspenditur. Sed qui res sacras ex aede sacra surripuerit, in ignem conjicitur. Res privatorum si in aedem sacram depositae surreptae fuerint, furti actio, non sacrilegii, competit.
Furem nocturnum, si quis occiderit ita demum impune feret, si parcere ei sine periculo suo non potuit. — Furem vero interdiu deprehensum, non aliter occidere lex duodecim tabularum permisit, quam si telo, id est, fuste, ferro lapideve se defendat.
Eos, qui a servo furtim ablata, scientes susceperint non tantum de susceptis sed etiam poenali furti actione convenire potest.
Lex regia et recepta consuetudo, homicidas notorios ultore ferro prosequitur.
Qui hominem occiderit, si non occidendi animo hoc admiserit, absolvi posse et qui hominem non occiderit, sed vulneraverit, ut occidat pro homicida damnandum divi Imperatores rescripserunt. Nam maleficia voluntas et propositum delinquentis distinguunt. [Seite 220]
Qui hominis necandi caussa venenum confecerit, habuerit, dederit, poena legis Corneliae de sicariis tenebitur.
Si alius tenuit, alius interemit, is qui tenuit, quasi mortis caussam praebuit, et in factum actione tenebitur. Nihil enim interest, occidat quis, an caussam mortis praebeat.
Si quis percussorem ad se venientem, aut latronem insidiantem occiderit, securus erit. Nam adversus periculum naturalis ratio permittit se defendere. — Vim vi repellere omnes leges, omniaque jura permittunt, si hoc tuendi sui duntaxat, non etiam ulciscendi caussa cum moderamine inculpatae defensionis factum sit. Differunt enim inter se defensio et vindicta. Quia defensio fit in continenti, vindicta vero post moram sequitur.
Si in rixa percussus homo perierit, ictus uniuscujusque percussorum contemplari oportet. Quod si non constat, quis primum percusserit, inquirendum est, quis alterum ad contentionem et percussionem provocaverit. — Si cum uno ex pluribus, qui aliquem percusserunt agatur, ceteri non liberantur: Nam quod alius luit, alium non liberat, cum id poena sit.
Si quis non lethaliter sit vulneratus, ac per negligentiam suam non adhibendo medicos vel in curando medicis non paret vel sui ipsius curam non habendo mortuus fuerit, percutiens poena homicidii puniri non potest.
Si quis in tumultu occisus fuerit authorque necis ignoratur, tunc omnes, qui armis occisum adorti sunt poena homicidii [Seite 221] damnatur. Quodsi vero constat cujus percussione mortuus est, ille solus ut homicida, alii vero tamquam vulneratores puniuntur.
Cum non semper, qui hominen occidit, ut homicida damnetur, sed aliquando cognita caussa ad persolvendum homagium defuncti, is qui occidit, compellatur: Ideo statutum est, ut talis occisi homagium quadraginta florenis redimatur. Capitalis criminis alicujus convictus, si poenam corpore non luit, ultra quadraginta florenos mulctari non potest.
Vivum homagium viginti florenis aestimatur; si quis brachium vel manum alteri amputaverit, vel inutiles percutiendo reddiderit, viginti florenos laeso persolvet. Pro police amputato vel inutili reddito ex vulnere, decem floreni numerentur: reliquorum vero digitorum et dentis cujuslibet quinque floreni mulcta est. — Oculus viginti florenis — auris decem — linguae emenda florenis viginti, costa florenis itidem viginti luatur. — Cicatricum autem nulla sit aestimatio, quia liberum corpus nullam recipit aestimationem. [Seite 222]
Commune vilium est, ut aliqui ex petulantia morum, alterius praesentis vel etiam absentis bonae famae verbis turpibus vel famosis scriptis detrahant, contra quos injuriarum actio competit: Ideo statutum est, ut diffamatores honorem laeso restituant in eo loco, ubi eum maledictis insectati sunt, ac deinde per judices ob linguae petulantiam secundum laesae personae dignitatem et loci respectum puniantur: Injuriae enim re, persona, tempore et loco atrociores judicantur.
Quicquid calore iracundiae vel fit vel dicitur, non ratum est priusquam ex perseverantia apparuerit, judicium animi fuisse. Si itaque injurians famam alterius laeserit, testimoniisque se rem probaturum susceperit, neque sufficienter id praestiterit non deprecari solum debet injuriam, sed judicum sententia, caussa cognita, in certam quoque linguae emendam condemnabitur, cujus mulctae duae partes judici, tertia vero parti laesae dependi et cedere debebit.
Actio injuriarum dissimulatione aboletur: Nam postea ex poenitentia remissam injuriam recolere non licet.
Quodsi se mutuo conviciis affecerint, neuter eorum injuriam vindicare potest. Paria enim delicta mutua pensatione solvuntur, nisi alter eorum judicio questus sit, tunc enim judex ambas partes mulctabit pro merito. Porro in actione injuriarum, reus convictus, ultra senatus cognitionem non provocabit. [Seite 223]
Quicunque alium e domo, sive propria, sive aliena, ad duellum provocaverit, de vi commissa tenebitur, quae florenis viginti mulctabitur. Provocatus autem sese continere nec ad illatae injuriae vindictam exire, neque bona ipsius fama ob id periclitari quicquam debebit.
Falsi poena coercentur, qui falsos testes, falsasque probationes ad falsam litem instruendam produxerunt, quive pecuniam acceperunt ad dandum falsum testimonium vel eo nomine obligationem aut pactionem fecerunt, societatemque inierunt et qui pecuniam acceperunt, ut rei veritatem ocultent.
Qui vivi testamentum dolo malo mutaverit, vel in rem suam aliqua adscripserit in eo, vel adscribi curaverit: item qui testamentum jure factum amoverit, suppresserit, vi acceperit, deleverit, vel subscripserit: item, qui testamentum vel aliud instrumentum dolo malo scripserit, vel obsignaverit, vel per alios faciendum curaverit: item qui chirographum alterius vel regestrum, vel viciaverit, vel immutaverit: qui contra propriae manus suae scripturam vel sigillum proprium testimonium dixerit: qui falsum sigillum fecerit, ei de falso convicto aqua et igne interdicitur et infamis semper habetur.
Quodsi vero aliquis convictus esset de falso ob crimen enorme capitali poena punitur. [Seite 224]
Qui duobus in solidum eandem rem diversis contractibus vendidit falsum committit et infamia notatur. Qui in emendo et vendendo injusta libra vel mensura dolo malo usus fuerit, amissione rerum illarum punitur, poena autem pecuniaria nullam infamiam mulctato affert.
Cusores falsae monetae, quive operam ad id contulerunt, hospitiumve scienter locaverunt, flammarum exustionibus mancipantur.
Qui in aurum quid vitii addiderit, argenteos nummos adulterinos conflaverit, qui nummos stanneos plumbeosve dolo malo emerit vendideritque, falsi crimine tenetur.
Qui nummos aureos raserint, tinxerint vel finxerint extremo supplicio affici debent.
Adulterii crimen secundum regni consuetudinem gladio punitur, adultera vero — culeo insuta— aquis suffocatur.
Adulterii crimine punitur temerator alienarum nuptiarum, sive sit soluta persona, sive non soluta. Etiam maritus si solutam personam stupraverit, adulterii poena punitur.
Sollicitatores alienarum nuptiarum, et matrimoniorum interpellatores, et si effectu sceleris potiri non possunt, propter voluntatem tamen perniciosae libidinis extra ordinem puniuntur.
Qui conjugem suam, filiam vel aliam aliquam personam pecuniae vel alterius alicujus lucri gratia prostituerit, domumve [Seite 225] suam caussa stupri praebuerit vel consilium et operam adhibuerit, ut adulter damnabitur.
Crimen lenocinii contrahunt, qui deprehensam in adulterio uxorem in matrimonio detinuerunt, non qui suspectam adulteram habuerunt. Crimen adulterii maritum, retenta in matrimonio uxore, inferre non posse, nemini dubium est.
Qui conjugem alterius, honestam viduam, vel virginem vi rapuerit et in judicio accusatus fuerit poena capitali punitur; simul et ii, qui operam huic flagitio accommodarunt.
Ceterum, quae vim patitur, non est in ea caussa, ut adulterii vel stupri damnetur.
Vi stuprum illatum in campo si unico teste comprobatum fuerit, in urbe vero vel in pago duobus testibus sufficit.
Judex in causa adulterii, hoc inter alia attendere debet, num maritus suo exemplo uxori pudice vivendi auctor fuerit; per iniquum enim esse videtur, ut pudicitiam vir ab uxore exigat, quam ipse non exhibeat.
In adulterii crimine, familia non solum mariti, sed etiam uxoris, (quae tamen tunc temporis fuerit domi, quo adulterium dicatur admissum) testimonium perhibere potest.
Virgo deflorata accusans personam solutam de stupro sub promissione conjugii illato, si nec probare, nec justam aliquam facti suspicionem adferre poterit, accusatus sine omni juramento absolvatur, vitiata autem florenis sex mulctabitur, quorum tres judicio, alii tres arcae pauperum cedent. Si ea [Seite 226] secundo vel saepius in stupro fuerit deprehensa cum verberibus in exilium relegabitur, is vero, qui rem cum ea habuisse comprobabitur, sex florenis mulctabitur quorum tres judex retinebit, ceteri arcae pauperum cedent.
Si convictus fuerit adolescens impraegnationis talis virginis, quae ante honeste vixisse dicitur, nec tamen de promisso conjugio constet, sed solis suspicionibus ex circumstantiis gravatus extiterit, ducere eam vel pro mulcta solvere florenos viginti quatuor tenebitur, quorum duodecim defloratae in prolis educationem, alii vero duodecim judicio et arcae pauperum in aequas partes dividendi cedant. Impraegnata autem ex sua parte pro suo excessu judicio solvet florenos tres, oppressor vero de non promisso conjugio suo solo juramento corporali se purgabit. Si autem ille promissi conjugii fuerit convictus ducere omnino eam debet, vel capite plectetur, nisi oppressam placet et cum judicio conveniat.
Si ex inquisitione judicum stuprata carceri inclusa foetum uteri sui, mariti alterius esse dicat, probare hoc tenebitur: si praestare id nequiverit, neque etiam sufficientem suspicionem contra virum adferre poterit vir sine juramento absolvetur: ipsa vero publice revocabit et emendam linguae judicio persolvet; si vero non levem suspicionem attulerit et probaverit, vir suo et conjugis suae juramentis liberabitur. — Vir jurabit se criminis insimulati penitus esse insontem: uxor vero se nunquam tale quid in marito animadvertisse; meretrix autem virgis publice caesa in exilium mittetur.
Si impraegnata de stupro aliquem maritum diffamaverit et postea ea de caussa citata coram judicio se id probatum asseveraverit et probaverit, convictus gladio ferietur. Quodsi vero suspicionibus, tantum eum aggraverit, juramento suo et conjugis ut supra liberabitur. — Meretrici autem lingua praecidetur, et in perpetuum relegabitur exilium, eo quod illa viri famam non solum laeserit, sed et vitae ejus periculum creare conata sit. Si vero primus fuerit foeminae lapsus, quae antea [Seite 227] inculpatam traduxisset vitam, facta publica revocatione, corpori ipsius parcetur et certa capitis mulcta punietur.
Si alter conjugum ex humana fragilitate forte lapsus in adulterio fuerit deprehensus vel testibus sufficientibus convictus, magistratus ob primum lapsum aequum est ut conniveat, et capiti ejus gratiam faciat exacta mulcta capitali, quando videlicet nec offensus alter conjugum nec accusator ad poenam deposcunt.
Bona ejus, de quo sumptum est supplicium judex non attingat, sed ad successores ejus sive ascendentes, sive descendentes sive collaterales devolvi ea patiatur. Non enim bona sed bonorum possessores delinquunt.
Item qui criminibus capitalibus convicti aut damnati fuerint, eorum bona haeredes obtineant, exceptis iis, quae per delictum ipsis accesserunt, quae restituere tenentur.
Damnati criminis laesae majestatis simul et vitam et bona amittunt.
Rei postulati vel in scelere comprehensi, si metu criminis imminentis mortem sibi consciverunt, bessem legitimae ipsorum portionis ad haeredes non transmittent, sed judicibus [Seite 228] cedit. — Qui vero vitae taedio vel impatientia doloris alicujus vel alio quovismodo sibi manum intulerit triens bessis suae judicibus cedet.
Qui perpetrato crimine capitali fuga sibi consulit mulcta homagii ex bonis ejus cedet judicibus, salva tamen haeredum legitima portione.
Si principis gratiam impetraverit capiti et bonis suis salva erunt, dempta homagii mulcta, quae judicibus competit.
Nos itaque, qui non minorem Transyluaniae, quam ceterarum Nobis subjectarum Prouinciarum, curam merito habemus, quamque omni tempore tam legibus munitam, quam ceteris rebus florentem cupimus, accepto supradicto Codice, negotium hoc commisimus fideli nobis sincere dilecto Magnifico Martino de Berzeuice, Equiti, libero Baroni in Dondang, et per Transyluaniam Cancellario nostro, ac Capitaneo Starogardiensi, vt adhibitis iuris et legum peritis viris, eundem Codicem diligenter examinaret: Quo referente, contenta eiusdem non modo iuri et aequitati respondere, sed etiam maxima ex parte apud ipsos Saxones longa consuetudine obseruari: Supplicationibus praefatorum legatorum Saxonum exauditis, et clementer admissis, omnia capita, uniuersosque titulos et articulos, in eodem Codice contentos et conscriptos, praesentibus literis Nostris priuilegialibus, de verbo ad verbum, sine diminutione et augmento aliquali insertos, laudauimus, acceptauimus, ratificauimus et approbauimus, in quantum iuribus publicis non derogant, id est: Saxonum Nostrorum terras iurisdictionemque tantum concernunt: prout praesentibus laudamus, acceptamus, approbamus, ratificamus, et confirmamus: promittentes pro Nobis et successoribus Nostris Principibus Transyluaniae, illum Codicem in cunctis capitibus, clausulis, titulisque et articulis, in omnibus praefati regni Nostri [Seite 229] Transyluaniae judiciis, tam Nos ipsos obseruaturos, quam per Protonotarios regni, aliosque, quorum interest, obseruari curaturos. In cuius rei memoriam firmitatemque perpetuam, praesentes literas Nostras priuilegiales, appensione secreti sigilli Nostri, quo in rebus Transyluanicis vtimur, duximus concedendas. Datum per manus praefati Martini de Berzeuice, Nostri per Transyluaniam Cancellarii, in arce Nostra regia Cracouiensi: decima octaua die mensi Februarii, Anno Domini Millesimo, Quingentesimo, Octogesimo tertio: regni vero Nostri septimo.
STEPHANVS REX.
MARTINVS de BERZEVICE.