Quelle: O. Riedner, Das Speierer Offizialatsgericht im 13. Jahrhundert, Mitteilungen des Histor. Vereins der Pfalz 29 und 30, Speier 1907, p. 5 - 48. Transkribiert wurde nur der reine Text ohne Anmerkungen. Die Kursivierung von Textpassagen, die eine wörtliche Übereinstimmung mit Tancreds ordo kennzeichnen, wie auch der Kleindruck von Passagen, der eine Abweichung Riedners von der Vorlage A kennzeichnet, wurden nicht übernommen. Da auch der hochdifferenzierte Anmerkungsapparat Riedners weggelassen wurde, bleibt für ernsthafte Forschungen nur der Rückgriff auf das gedruckte Exemplar, von dem es leider noch kein Digitalisat gibt [überprüft 06.11.2017]. Daher habe ich die 45 Seiten des Druckes selbst digitalisiert als und Faksimiles ins Netz gestellt
Der Ordo Iudiciarius Spirense soll in diesem Kontext die Referenz für alle übrigen Realisationen des Textes "Ordo Iudiciarius" sein. Die einzelnen Textteile können in dieser Weise referenziert werden: "http://repertorium.at/roem_kan_recht/ordo_iudiciarius/ordo_iudiciarius_spirense.html#OIS.3.1"
[§ 1 = OIA.1] Iudicium est actus trium personarum sc. iudicis, actoris et rei in iure consistentium. Alie persone etiam quandoque [Seite: 6] Faksimile sunt necessarie in iudicio ut testis, advocatus, assessor, procurator et auditor.
[§ 2 = OIA.2] Iudex est ille, qui iudicat de causa. Et dicitur iudex quasi ius dictans vel dicens; et dicitur a iustitia, quia debet esse iustus; alio modo non est iudex.
[§ 3 = OIA.3] Tres sunt species iudicum: ordinarii, delegati, arbitri. Ordinarii sunt iudices, qui habent iurisdictionem propriam i. e. potestatem ut episcopi, prepositi, decani. Delegati [Seite: 7] Faksimile sunt, qui utuntur iurisdictione aliena, ut qui dati sunt iudices a papa vel a legato ipsius. Arbitri sunt, in quos partes de communi consensu conpromittunt.
[§ 4 = OIA.4] Tria sunt, que impediunt aliquem esse iudicem: natura, lex et mores. Natura prohibet surdum, mutum et furiosum esse iudicem. Lex prohibet excommunicatum, irregularem, hereticum, paganum esse iudicem. Mores [Seite: 8] Faksimile prohibent mulierem esse iudicem propter ipsius inconstantiam.
[§ 5 = OIA.5] Actor est, qui agit contra aliquem in iudicio. — Reus est, contra quem agitur; et dicitur reus non a reatu, sed a re, super qua agitur. — Excommunicatus non potest esse actor, quia non habet personam standi in iudicio per se vel per alium. [Seite: 9] Faksimile
[§ 6 = OIA.6] Testis est, qui perhibet testimonium in iudicio. Multis modis prohibetur aliquis esse testis et repellitur a testimonio, qui modi narrantur per hos versus:
Conditio, sexus, etas, discretio, fama
Et fortuna, fides: in testibus ista requires;
Et consanguinei pariterque domestica turba
Et clerus laicos a se fugat et vice versa;
Et locus et tempus annumerantur eis. [Seite: 10] Faksimile
Verbi gratia: Si aliquis est servilis conditionis, non potest esse testis. Mulier etiam non potest esse testis in causa criminali, ubi agitur de furto vel homicidio. Item puer non potest esse testis. Item nec fatuus nec furiosus nec infamis sive vitiosus. Item nec infortunatus sive pauper, quia presumitur, quod corruptus sit per munera propter paupertatem suam; sed hoc intelligitur de vilibus et inhonestis pauperibus; pauper enim honestus bene potest esse testis. Item infidelis i. e. hereticus vel paganus repellitur a testimonio. — Item testis debet deponere i. e. testari de aliquo certo loco et certo tempore.
[Konkordanzdatei
[§ 7 = OIA.7] Advocatus sive patronus dicitur, qui causam defendit pro sallario. Multa prohibent aliquem esse advocatum sc. si est infamis vel servus vel cecus vel puer vel monachus vel regularis canonicus. Monachus tamen potest advocare, si abbas suus ei imperat et si est causa sue ecclesie. Idem iuris est [Seite: 11] Faksimile de canonico regulari. Item sacerdos non potest esse advocatus nisi in IIII casibus sc. in causa propria vel in causa sue ecclesie vel in causa coniuncte persone i. e. fratris vel sororis vel nepotis, item in causa miserabilis persone ut vidue vel orphani vel claudi.
[§ 8 = OIA.8] Assessor est, qui assidet iudici in iudicio et instruit eum, si forte iudex est imperitus.
[§ 9 = OIA.9] Procurator est qui de mandato domini unum negotium vel plura agenda suscipit. Aliquis prohibetur esse procurator multis de causis, ut si est miles vel excommunicatus vel puer. Mulier etiam prohibetur et rusticus.
[§ 10 = OIA.10] Auditor est, cui aliquis certus articulus cause audiendus vel examinandus committitur a iudice sicut est receptio testium. — Hec de personis, que debent in iudicio consistere, dicta sufficiant. [Seite: 12] Faksimile
[§ 11 = OIA.11] Reus primo citatur a iudice et ei venienti ad iudicium offertur libellus, quo oblato inducie deliberandi dantur ipsi, in quibus deliberare debet, an velit contendere an liti cedere. Finitis induciis reus debet redire ad iudicium et si non competunt ei exceptiones, per quas possit declinare i. e. effugere iudicium, respondere tenetur actori super petitione sua affirmando vel negando, quod actor proponit contra ipsum. Et affirmatio vel negatio rei dicitur litis contestatio. Lite contestata prestandum est iuramentum calumpnie a partibus. Prestito iuramento tali partes i. e. actor et reus interrogentur a iudice super facto principali. Deinde partes debent producere testes et instrumenta ad probandam intentionem suam. Post hec publicanda sunt dicta testium in iudicio partibus presentibus, super quibus dictis disputabitur. Hiis Omnibus premissis, cum iudex fuerit sufficienter instructus de meritis cause, debet decidere causam per diffinitivam sententiam, a qua sententia, si iniqua fuerit, poterit appellari.
[§ 12 = OIA.12] Predictus processus iudicii habetur hiis versibus:
Primo reum iudex citat et post hec liber illi
Fertur et inducie dantur; de reque petita
Lis contestatur; sequiturque calumpnia partes;
Querantur testes ac instrumenta sequantur;
Producti manifestentur; super hiis placitetur;
Diffinitiva post hec sententia detur;
Que mala si fuerit, detur appellatio parti. [Seite: 13] Faksimile
[§ 13 = OIA.13] Citatio est vocatio alicuius ad iudicium; et est principium et fundamentum causa ita, quod per ipsam causa dicitur esse incepta secundum ius canonicum. Unde si iudex citat aliquem et citatus pendente citatione transfert se ad aliam iurisdictionem i. e. ad iudicium alterius iudicis, per hoc non potest declinare i. e. effugere iudicium primi iudicis, quia preventus est per citationem.
[§ 14 = OIA.14] Notandum,a quod citatio debet fieri tribus edictis, quorum quodlibet continet XIIII dies, vel quod melius est, potest fieri una peremptorie ita, quod reus citetur prima fronte peremptorie. [Seite: 14] Faksimile
[§ 15 = OIA.15] Et notandum, quod si iudex delegatus ut qui datur a papa vel legato citat aliquem, in citatorio debet inserere autenticum pape vel legati hoc modo:
W. dei gracia decanus maioris ecclesie Spirensis, iudex unicus a domino papa delegatus tali sacerdoti salutem in domino. Litteras domini pape recepimus in hec verba:
"Alexander episcopus, servus servorum dei, dilecto filio suo decano Spirensi salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis H. civis Spirensis dictus de fine questione monstravit, quod B. miles de [Seite: 15 ] Faksimile Wizzenburg et quidam alii clerici et laici Maguntinensis, Wormatiensis et Herbipolensis civitatum et diocesium super certis debitis, possessionibus et rebus aliis iniuriantur eidem. Ideoque discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus partibus convocatis audias causam et appellatione remota debito fine decidas, faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter observari, testes autem, qui nominati fuerint, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili cogas veritati testimonium perhibere. Datum Rome V kal. Maii pontificatus nostri anno IIIIo."
Huius igitur auctoritate mandati vobis mandamus, quatenus predictum B. militem ad nostram peremptorie citetis presentiam, ut in proxima VIa feria post pentekosten coram nobis in ecclesia Spirensi conpareat H. civi Spirensi antedicto legitime responsurus. Datum Spire in die s. Servatii." [Seite: 16] Faksimile
[§ 16 = OIA.16] Post hec nota, quod iudex citare non debet nec potest tempore feriato. Sunt autem triplices ferie: solempnes, rustice, repentine.
[§ 17 = OIA.17] Solempnes ferie dicuntur que introducte sunt ob reverentiam dei et sanctorum ut dies dominici et apostolorum et aliorum sanctorum, quos clerus et populus solet celebrare. In hiis feriis solempnibus non valet citatio facta a iudice nec processus iudicii habitus nec sententia lata, etiam si procederet iudex vel sententiam ferret in hiis feriis de consensu partium.
[§ 18 = OIA.18] Rustice ferie dicuntur, que introducuntur propter necessitatem hominum, ut est tempus messium vel vindemiarum; tunc enim debet conquiescere omnis strepitus iudicii. Tamen si fieret de consensu partium, iudex posset citare et procedere in causa vel ferre sententiam in huiusmodi feriis rusticis.
[§ 19 = OIA.19] Repentine ferie dicuntur, quas aliquis princeps introduxit vel propter diem nativitatis sue vel quia tunc natus fuit sibi filius vel quia tunc victoriam habuit de [Seite: 17 ] Faksimile hostibus suis vel propter aliam causam. Sed hee ferie quasi in usu non sunt.
[§ 20 = OIA.20] Reus citatus a iudice vel conparet vel non. Si non conparet vel contumaciter se absentat, excommunicandus est pro contumacia. Et iudex, qui ipsum excommunicat, scribet:
"W. dei gracia decanus maioris ecclesie Spirensis, iudex unicus a domino papa constitutus plebano s. Johannis in Wizzenburg salutem in domino. Quoniam B. [Seite: 18] Faksimile parochianus vester citatus a nobis ad instantiam H. civis Spirensis dicti de fine nec per se nec per procuratorem die sibi prefixo comparere curavit, contumacem reputavimus eundem. Quapropter vobis mandamus, quatenus ipsum singulis diebus dominicis ac festivis in ecclesia vestra publice denuncietis excommunicatum. Datum Spire etc.
[§ 21 = OIA.21] Si vero reus citatus conparet et conpetunt ei exceptiones, debet excipere.
[§ 22 = OIA.22] Exceptio est actionis elisio vel excussio. Est enim exceptio quedam defensio, per quam reus intendit se defendere.
[§ 23 = OIA.23] Exceptionis due sunt species: quedam est dilatoria, quedam peremptoria.
[§ 24 = OIA.24] Dilatoria dicitur, quia per eam differtur et inpeditur causa. Dilatoria exceptio quandoque proponitur contra [Seite: 19] Faksimile iudicem, quandoque contra actorem et procuratorem, quandoque contra iurisdictionem, quandoque contra tempus, quo aliquis citatus est.
[§ 25 = OIA.25] Contra iudicem excipiat sic reus: "Domine, non potestis esse iudex, quia estis servus vel infamis vel excommunicatus vel suspectus mihi certa ratione, eo quod estis mihi inimicus vel consanguineus adversarii mei", sicut superius dictum est.
[§ 26 = OIA.26] Contra actorem excipiat reus dicens: "Vos non potestis esse actor, quia estis excommunicatus nec habetis personam standi in iudicio." Eodem modo excipiat reus contra procuratorem actor is, sc. quod sit excommunicatus.
[§ 27 = OIA.27] Contra iurisdictionem iudicis excipiat reus: "Domine, non potestis me citare, quia non sum de foro vestro, cum ego sim de dyocesi Wormatiensi et vos sitis iudex [Seite: 20] Faksimile Spirensis.“ Hec exceptio valet contra iudicem ordinarium, sed non contra iudicem delegatum a papa, quia ille etiam potest citare de alia dyocesi.
[§ 28 = OIA.28] Contra tempus excipiat sic: "Non potui hoc tempore citari, quia feriatum est; unde peto, quod condempnetis mihi adversarium meum in expensis, quas feci."
[§ 29 = OIA.29] Exceptio peremptoria est, que probata perimit causam et intentionem actoris, verbi gratia, ut si dicat reus ad actorem: "Tu petis a me X marcas, quas debeam tibi solvere, sed remisisti mihi debitum vel fecisti mihi pactum de non petendo i. e. quod non peteres a me debitum." Hoc probato reus absolvitur ab instantia iudicii et actori inponitur perpetuum silentium.
[§ 30 = OIA.30] Si reo citato venienti ad iudicium non competunt exceptiones predicte, respondere tenetur. Sed prius certificandus est, super quo impetitur ab actore. Unde offerri debet ei libellus, in quo certificandus est, ut dicit canon vel decretum: 'Offeratur ei i. e. reo libellus, qui ad iudicium est vocatus, et XX dierum gaudeat induciis, in quibus an velit cedere an contendere deliberabit.' [Seite: 21] Faksimile
[§ 31 = OIA.31] Libellus conventionalis est scriptura continens personam iudicis et nomen rei et nomen actoris et rem, que petitur, et causam petendi. Et formatur sic:
"Domine iudex, ego civis Spirensis credidi domino B. militi de Wizzenburg XX marcas puri argenti, quas ipse mihi solvere promisit in pascha proximo transacto, quod adhuc minime fecit. Unde peto, quatenus ipsum ad solutionem predicte pecunie conpellatis. Hoc peto salvo iuris beneficio addendi, minuendi, corrigendi, mutandi et declarandi. Protestor etiam expensas mihi fore salvas factas in lite et extra litem et adhuc faciendas." [Seite: 22] Faksimile
[§ 32 = OIA.32] Et nota, quod dicitur libellus conventionalis, quia per ipsum convenitur reus ab actore. Et debet hunc libellum actor iudici offerre et iudex offert ilium reo, quo oblato iudex dabit reo inducias deliberandi, in quibus deliberet, an velit contendere an liti cedere.
[§ 33 = OIA.33] Et nota, quod libellus non debet esse obscurus. Si obscurus fuerit, reus petat sibi declarari. Verbi gratia ut si petat actor XX marcas, petat sibi reus declarari, cuius monete sint. Item si petat actor agrum vel vineam, reus petat sibi declarari et determinari, quis sit ager ille vel ubi sit situs.
[§ 34 = OIA.34] Item precipue nota, quod causa petendi i. e. quare talem rem petat actor, exprimenda est, ut predictum est. Ut si actor petat talem agrum vel vineam vel domum vel aliam rem a reo, ipse debet exprimere causam, quare petat ab eo. Verbi gratia:
"Domine iudex Spirensis, ego H. civis Spirensis propono coram vobis, quodB. talis miles quendam agrum in tali [Seite: 23] Faksimile loco situm violenter occupat et detinet, qui iure hereditario — vel emptionis titulo — ad me spectat. Quare peto, quatenus predictum militem B. ad restitutionem eiusdem agri cum fructibus inde perceptis compellati."
Ecce quomodo in hoc libello exprimitur causa petendi per hoc, quod dicitur: 'qui iure hereditario — vel titulo emptionis — ad me spectat. — Hec de libello conventionali et de induciis deliberatoriis breviter dicta sufficiant.
[§ 35 = OIA.35] Finitis induciis deliberandi partes i. e. actor et reus ad iudicium redeunt et reus respondebit libello sic dicens: "Domine iudex, hoc quod petit actor a me vel proponit contra me, nego ita esse vel 'confiteor ita esse'.
[§ 36 = OIA.36] Et nota, quod huiusmodi negatio vel affirmatio rei vocatur litis contestatio. Unde sic diffinitur: Litis contestatio est principalis negotii i. e. cause apud suum iudicem hinc inde facta narratio. Fit enim litis contestatio per narrationem actoris propositam et per contradictionem rei oppositam. Ut si dicat actor ad reum: 'Tu debes mihi XX marcas' [Seite: 24] Faksimile et reus dicat: 'Non debeo', ecce per hec verba lis est contestata.
[§ 37 = OIA.37] Et nota, quod omnes dilatorie exceptiones, de quibus supradictum est, et precipue iudicis recusatio debet proponi a reo ante litis contestationem. Post litem contestatam non possunt proponi nec auditur reus, si vult ipsas tunc proponere. Unde si reus vult excipere contra actorem vel procuratorem actoris vel contra rescriptum i. e. litteras papales vel alias quascunque litteras, hoc debet facere ante litem contestatam. Et maxime in principio litis debet excipere contra personam iudicis, si sibi est suspectus, et debet ipsum recusare tanquam suspectum ante litem contestatam, quia postea ipsum recusare non potest.
[§ 38 = OIA.38] Item nota, quod si reus vult reconvenire actorem super aliqua re, hoc debet facere ante litem contestatam. Postea non potest, nisi causa actoris prius finita sit. Unde cum actor offert reo libellum ad conveniendum, reus, si vult reconvenire eum i. e. reagere in ipsum actorem, debet statim [Seite: 25] Faksimile offerre suum libellum actori ad reconveniendum. — Hec de litis contestatione sufficiant.
[§ 39 = OIA.39] Lite sic contestata, ut dictum est, actor et reus statim iurare debent de calumpnia. Et hoc vocatur iuramentum calumpnie, cum aliquis iurat, quod bona fide et sine dolo agat vel respondeat, agat, si est actor, respondeat, si est reus. Et est calumpnia falsa petitio vel actio. Et quando dicitur iuramentum calumpnie, subauditur 'vitande', unde sensus est: 'iuramentum calumpnie vitande', quia partes debent vitare calumpniam i. e. iniustam actionem, ut dictum est.
[§ 40 = OIA.40] Hoc iuramentum inmediate prestari debet post litem contestatam.
[§ 41 = OIA.41] Forma huius iuramenti talis est: Actor iurabit, quod credat se habere iustam causam; reus similiter idem iurabit; item uterque iurabit, quod interrogatus a iudice non negabit dicere verum nec utetur scienter falsa probatione nec [Seite: 26] Faksimile petet dilationes i. e. inducias pro eo, causa protrahatur; item iurabit uterque i. e. actor et reus, quod non dedit nec dabit nec promisit nec promittet aliquid pro hac causa, ut pro eo feratur sententia. — Et sic iurando ponent manum super librum.
[§ 42 = OIA.42] Hec forma iurandi de calumpnia continetur hiis versibus continentibus quinque artículos:
Istud iuretur, quod lis sibi iusta videtur
Et si queretur, verum non inficietur;
Nil promittetur nec falsa probatio detur;
Ut lis tardetur, dilatio nulla petetur.
[§ 43 = OIA.43] Si actor noluerit prestare hoc iuramentum, hec erit pena eius, quod cadit in causa i. e. non potest agere. Pena rei no!entis iurare erit, ut pro confesso habeatur i. e. [Seite: 27] Faksimile reputetur ita ac si confessus fuerit. Hoc iuramentum ideo inventum est, ut homines moti qualitate huius iuramenti non facile agant, nisi credant se habere iustam causam. — Hec de iuramento calumpnie breviter dicta sufficiant.
[§ 44 = OIA.44] Postquam prestitum est iuramentum calumpnie a partibus, ut dictum est, interrogande sunt partes et debent advocati partium formare illas interrogationes. Verbi gratia: Advocatus actoris rogabit iudicem, quod interroget, quo iure reus possideat talem vineam vel talem agrum, super quo lis vertitur. Si reus interrogatus respondeat, quod hereditario iure possideat, interrogetur amplius, quis ille fuerit, cui in tali possessione successit tanquam heres. Item si reus respondeat, quod titulo emptionis possideat, interrogetur, a [Seite: 28] Faksimile quo emerit et quanto pretio et ubis et coram quibus et pro qua moneta. Et omnes responsiones rei subscribende sunt ab advocato actoris.
[§ 45 = OIA.45] Similiter advocatus rei dicat iudici, quod, interroget actorem, quo iure petat talem agrum vel vineam a reo. Si actor responderit, quod titulo emptionis vel donationis talem agrum petat, et breviter, quicquid responderit actor ad interrogata, scribendum est ab advocato rei.
[§ 46 = OIA.46] Quicquid autem reus confessus fuerit in iudicio, quod est contra se ipsum, pro convicto habeatur. Si vero reus negaverit, quod actor affirmat, actori incumbit probatio et probare debet, quod dicit.
[§ 47 = OIA.47] Notandum, quod multa sunt necessaria ad hoc, quod alicui noceat sua confessio, que habentur hiis versibus:
Maior, sponte, sciens, contra se, ubi ius sit et hostis,
Certum nec natura, favor, lis iusve repugnet. [Seite: 29] Faksimile
Maior ideo dicitur, quia si aliquis infra XIIII annos fuerit confessus aliquid contra se ipsum, non preiudicat sibi. — Sponte ideo dicitur, quia confessio extorta per metum non nocet; quod enim fit causa metus, non est ratum iuxta illud Esopi: "Non stant federa facta metu." — Sciens ideo dicitur, quia si aliquis per errorem confessus fuerit contra se ipsum et probat se errasse, non nocet ei. — Contra se dicitur ideo, quia bene creditur alicui confitenti contra se, sed non confitenti pro se. — Ubi ius sit ideo dicitur, quia confessio facta in iure i. e. in iudicio et coram suo iudice nocet, extra iudicium et coram non suo iudice non nocet. — Hostis ideo dicitur, quia absente hoste suo i. e. adversario suo vel eius procuratore confessio non valet nec nocet confitenti. — Certum ideo dicitur, quia si ille, qui confitetur, non dat certam responsionem, sed incertam et obscuram de re aliqua vel quantitate rei, non valet confessio sua. — [Nec] natura ideo dicitur, quia si aliquis confitetur aliquid, quod est contra naturam, non nocet ei, verbi gratia ut si aliquis dicat illum esse filium suum, qui est senior eo X annis; item si dicat illum esse servum suum, qui est mortuus. — Favor ideo dicitur, quia nobilis persona si confiteatur se esse servum per [Seite: 30] Faksimile errorem vel simplicitatem, dummodo probet contrarium, talis confessio non nocet ei; et hoc in favorem libertatis fit, quia libertas est res valde favorabilis. — Lis ideo dicitur, quia si aliquis confitetur de re, super qua non vertitur lis, non nocet ei. Verbi gratia: Tu petis a me agrum; ego dico, domus mea non est tua vel est tua; hec confessio non nocet mihi. — Iusve repugnet ideo dicitur, quia ius non patitur, quod iudeus habeat servum christianum vel christianam uxorem. — Per ista patet expositio versuum.
[§ 48 = OIA.48] Nota etiam, quod interrogationes predicte non semper solent fieri nec ubique locorum, sed sepius obmittuntur ab advocatis. — Et ideo de interrogationibus et confessionibus dicta sufficiant. [Seite: 31] Faksimile
[Konkordanzdatei]
[§ 49 = OIA.49] Predictum est, quid sit iuris, quando reus in iudicio interrogatus confitetur. Consequenter videndum est, quid sit iuris, quando reus negat, quod actor proponit contra ipsum. Verbi gratia: Si actor petit agrum, quem dicit esse suum et reus negat illum esse actoris, actori incumbit probatio i. e. probare debet, quod ager ille suus sit, quem petit.
[§ 50 = OIA.50] Probatio est, ut diffinit Tancredus, ratio rei dubie per argumentum faciens fidem [cum iuramento]. Et dicitur probatio ab adverbio probe, quia, qui probat, quod dicit, probe agit. [Seite: 32] Faksimile
[§ 51 = OIA.51] VI sunt species probationis sc. per evidentiam facti et per aspectum corporis, per famam, per iuramenti delationem, per testes, per instrumenta et per presumptionem.
[§ 52 = OIA.52] Verbi gratia: Si aliquis clericus habet parvulos in domo, probatur per facti evidentiam, quod est incontinens. Item per aspectum corporis probatur aliquid, ut si aliqua dicat se a viro corruptam et mulieres per aspectum instrumenti probant eam esse virginem.
[§ 53 = OIA.53] Item per famam probatur aliquid, cum fama totius vicinie i. e. vicinorum in aliqua parte concordat dicens ita esse.
[§ 54 = OIA.54] Item per presumptionem probatur aliquid, quando vehementer presumitur de aliquo facto; utpote si videtur solus cum sola, nudus cum nuda, presumitur, quod eam cognoverit [Seite: 33] Faksimile carnaliter. Multe sunt species presumptionis: est quedam presumptio temeraria, quedam probabilis, quedam violenta et quedam necessaria.
[§ 55 = OIA.55] Presumptio temeraria insufficiens est et repellitur a iure et non debet movere animum iudicis. Ut si video virum loquentem secrete cum muliere, non debeo presumere, quod pro coitu sollicitet eam; sic presumo, presumptio temeraria est.
[§ 56 = OIA.56] Presumptio probabilis est, que surgit ex suspicionibus et ex fama; sed iudex non debet eam sequi ita, quod propter ipsam ferat sententiam contra aliquem.
[§ 57 = OIA.57] Item violenta presumptio est, que surgit ex rebus verisimilibus; verbi gratia ut si creditor restituat debitori pignora, presumitur, quod sibi sint soluta debita. Et hec presumptio inducit iudicem ad sententiam, nisi probetur contrarium illi presumptioni. [Seite: 34] Faksimile
[§ 58 = OIA.58] Necessaria presumptio est, ut si aliqua mulier per multum tempus sponte cohabitet alicui viro et dicat postea, quod invita nupserit ei, non est presumendum. — De similibus idem est iudicium.
[§ 59 = OIA.59] Per iuramenti delationem etiam fit probatio, quando una pars defert alteri iuramentum i. e. ut iuret, quod aliquid ita sit vel non sit ita.
[§ 60 = OIA.60] Et notandum, quod omnes possunt esse testes exceptis quibusdam, qui prohibentur sc. servus, mulier, puer minor XIIII annis et indiscretus sive fatuus et infamis et pauper inhonestus et hereticus sive sarracenus et iudeus; et consanguinei inter se et pro se testari non possunt et servi et ancille et familiares pro dominis suis ferre non possunt testimonium nec laicus contra clericum. Et hec omnia habentur per versus predictos: 'Conditio, sexus.' [Seite: 35] Faksimile
[§ 61 = OIA.61] Hiis visis notandum, quod in qualibet causa II testes ydonei sufficiunt et hoc est regulariter, quia dicit regula ewangelica, quod in ore duorum vel trium stet omne verbum; unde testimonium unius non sufficit nec valet in causa.
[§ 62 = OIA.62] Notandum etiam, quod testes non sunt introducendi in iudicio nisi post litem contestatam.
[§ 63 = OIA.63] Item notandum, quod testes debent iurare; non enim creditur testibus nisi iuratis. Talis erit forma iurandi sc. quod ipsi testes dicent veritatem et nullam interponent falsitatem [Seite: 36] Faksimile de questione, super qua inducuntur, quotiens interrogati fuerint a iudice, et quod non iurent pro aliquo pretio vel amicitia vel pro odio vel pro aliquo lucro, quod inde habuerunt vel habent vel habituri sunt.
[§ 64 = OIA.64] Postquam testes sic iuraverunt, iudex ducet ipsos in locum secretum et examinabit singulos quemlibet pro se ita, quod unus non audiat alium; et singulorum dicta scribentur. Iudex autem interrogabit singulos testes: 'Interfuisti tali facto?' Et si ille dicet: 'Sic', querat iudex: 'In quo loco accidit et in quo die et in qua parte anni et quot anni sunt transacti et coram quibus hoc factum fuit?' De hiis et aliis circumstantiis interrogabit singulos iudex testes. [Seite: 37] Faksimile
[§ 65 = OIA.65] Sic autem scribentur dicta testium:
"H. interrogatus super causa, que vertitur inter Petrum et Paulum, iuratus sic respondit, quod Petrus emit talem vineam a Paulo pro X libris et sunt anni transacti tres, quando emit illam, et quod coram B. et H. canonicis s. Stephani in Wizzenburg emit illam. Interrogatus, ubi emerit, dixit: 'In cimiterio s. Stephani.' Interrogatus, qua hora diei, dixit: 'In meridie.' Interrogatus, si ipse interfuerit, dixit: 'Sic'.
[§ 66 = OIA.66] De aliis circumstantiis potest iudex querere, si vult. Similiter interrogandus est secundus testis et alii, si plures sunt. Et quicquid unusquisque eorum dixerit, ita scribendum est sicut de primo teste.
[§ 67 = OIA.67] Dictis testium sic conscriptis iudex debet prefigere diem partibus ad publicanda i. e. manifestanda dicta testium, quo die adveniente publicentur i. e. legantur dicta [Seite: 38] Faksimile testium in iudicio utraque parte presente, quia regula est, quod publicationes testium debent fieri utraque parte presente. Factis illis publicationibus i. e. recitatis dictis testium in iudicio, petat reus vel advocatus ipsius, ut sibi detur copia illorum attestationum i. e. testimoniorum.
[§ 68 = OIA.68] Petat etiam advocatus rei vel ipse reus a iudice, ut prefigat sibi terminum ad excipiendum in personas et in dicta testium productorum contra ipsum a parte actoris. Quo die sive termino ad excipiendum prefixo redeat reus ad iudicium et excipiat contra personas et dicta testium actoris.
[§ 69 = OIA.69] Contra personas sic excipiat dicens: "Domine iudex, dico, quod talis testis esse non potest, quia est frater vel filius fratris actoris vel alio modo consanguineus vel affinis actori vel quia est servus vel mulier vel puer vel vitiosus et infamis utpote simoniacus vel fur vel latro vel [Seite: 39] Faksimile homicida vel periurus." Huiusmodi exceptiones dicuntur personales, quia obiciuntur in personas testium et habentur per hos versus: 'Conditio, sexus.'
[§ 70 = OIA.70] Contra dicta testium sic excipiat reus vel advocatus ipsius dicens: "Domine iudex, dico, quod testimonium talis viri vel talis non valet, quia talis testis a tali discordat in loco vel in tempore, quia unus dicit, quod hoc actum fuit in foro, alter in ecclesia; item unus dicit, quod actum fuit in die dominica, alter in feria sexta. Quare dico, quod testimonium tale non valet propter talem diversitatem loci vel temporis. Cum igitur actor non probet intentionem suam per testes, quos pro se produxit, peto, quod me ab impetitione ipsius absolvatis, eidem perpetuum silentium imponendo. — Et hec de testibus et exceptionibus in personas et dicta testium breviter tractata sufficiant. [Seite: 40] Faksimile
[§ 71 = OIA.71] Instrumentum est scriptura facta ad probationem alicuius rei; et dicitur instrumentum, quia instruit. Instrumentorum due sunt species: aliud, enim est publicum, aliud privatum.
[§ 72 = OIA.72] Publicum est, quod publicam habet auctoritatem et sunt species eius plures. Nam uno modo dicitur publicum, quod per publicam manum scriptum est i. e. per manum tabellionis i. e. publici notarii. Secundo modo dicitur publicum instrumentum, quod sigillatum est auctentico sigillo sicut episcopi vel capituli vel alicuius magne persone. Tertio modo dicitur publicum, quod auctoritate iudicis auctenticum est. Quarto modo dicitur publicum, quod in iudicia scribitur. Quinto modo dicitur publicum, quod habet subscriptionem duorum vel trium testium viventium. Sexto modo dicitur publicum, quod de publico armario producitur, ut est liber censualis i. e. in quo scribuntur census vel redditus. [Seite: 41] Faksimile
[§ 73 = OIA.73] Privatum instrumentum est, quod aliquis fecit sibi tantum vel alii tantum vel sibi et alii simul.
[§ 74 = OIA.74] Et nota, quod si utraque pars habet instrumenta, per que aliquid probare intendit, debet exhibere ante publicationem testium. Et si una pars voluerit inspicere vel etiam transcribere instrumentum seu privilegium alterius partis, copia inspiciendi vel transcribendi dabitur ei. Et postquam transcriptum vel inspectum fuerit ab adversario, instrumentum reddetur parti, cuius est.
[§ 75 = OIA.75] Multis modis excipi potest contra instrumentum sc. contra filum, contra stilum, contra bullam; et hoc maxime locum habet in litteris papalibus. Unde versus:
Littera, bulla, stilus, manus altera, rasio, filum:
Hec faciunt scriptum domini pape vitiosum. [Seite: 42] Faksimile Item contra instrumentum excipitur, si impetratum est ab excommunicato; tunc non valet. Item si rasum est in aliqua parte, non valet; rasura enim suspecta est. — Et hec de instrumentis dicta sufficiant.
[§ 76 = OIA.76] Postquam vero publicata sunt dicta testium et exhibita instrumenta et utrique parti ad inspiciendum seu ad scribendum concessa et postquam allegationes facte sunt ab advocatis partium sive ab ipsis partibus, iudex debet motum animi sui informare secundum dicta testium et secundum instrumenta et maxime secundum allegationes et rationes advocatorum. Deinde cum iudex plenissime discussit et inspexit merita cause, debet ipsum negotium determinare per diffinitivam sententiam. [Seite: 43] Faksimile
[§ 77 = OIA. 77] Sententia sic diffinitur: Sententia est iudicialis diffinitio, que controversiis i. e. litibus finem imponit, pronuntiationem iudicis, condempnationem vel absolutionem continens. Sententie iudicialis due sunt species: alia est diffinitiva, alia interlocutoria.
[§ 78 = OIA.78] Est autem interlocutoria sententia semiplena sententia, que profertur inter principium et finem cause, non super principali, sed super emergentibus et incidentibus questionibus ut super libello offerendo vel corrigendo vel danda dilatione vel neganda et super similibus.
[§ 79 = OIA.79] Diffinitiva sententia est, que principale negotium terminat, continens absolutionem vel condempnationem.
[§ 80 = OIA.80] Nota, quod sententia ferenda est a suo iudice, quia si fertur a non suo iudice, non valet nec tenet. [Seite: 43] Faksimile
[§ 81 = OIA.81] Item nota, quod iudex sedendo, non stando et in loco consueto, ubi iudicio presidere solet, debet ferre sententiam, vel in aliquo honesto loco, non in lupanari vel in coquina; et debet eam ferre utraque parte presente vel altera parte per contumaciam se absentante.
[§ 82 = OIA.82] Item nota, quod sententia iudicialis in scriptis redigenda et proferenda est; aliter non potest habere nomen sententie.
[§ 83 = OIA.83] Sententia sic formanda est in scriptis:
"Ego H. decanus s. Trinitatis Spirensis, iudex in causa, que inter Petrum ex una parte et Paulum ex altera vertitur super tali vinea, auditis allegationibus hinc inde propositis et examinatis ad plenum predicte cause meritis, de prudentium virorum consilio absolvo Petrum ab instantia Pauli, eidem Paulo perpetuum silentium imponens super vinea tali. Condempno etiam ipsum predicta [Seite: 45] Faksimile auctoritate iudiciali in expensis, quas fecit Petrus in lite predicta et extra litem. Lata est hec sententia in claustro Spirensi anno domini M°CC°LX° pridie idus Augusti.
[§ 84 = OIA.84] Appellatio est provocatio facta a minori iudice ad maiorem super iniqua sententia vel gravamine iniquo. Si enim iudex male sententiat vel inique gravat aliquam partem, illa pars gravata appellare debet ad superiorem iudicem super tali sententia vel tali gravamine.
[§ 85 = OIA.85] Et nota, quod a minori iudice appellandum est ad maiorem ut ab episcopo Spirensi ad metropolitanum i. e. ad archiepiscopum Maguntinensem et non econverso. [Seite: 46] Faksimile
[§ 86 = OIA.86] Item nota, quod gradatim appellandum est ut ab episcopo ad metropolitanum, de metropolitano ad legatum Romane sedis, de legato ad papam. Sed tamen omni media obmisso inmediate a quolibet iudice ecclesiastico appellari potest ad papam.
[§ 87 = OIA.87] Item nota, quod a die late sententie i. e. in quo lata est sententia a iudice, infra decendium i. e. X dies appellandum est, quia post X dies nemo auditur appellans nec valet appellatio facta.
[§ 88 = OIA.88] Item nota, quod appellans debet prosequi appellationem suam infra annum vel, si iusta causa vel impedimentum intervenerit ut infirmitas vel captivitas, indulgetur appellanti biennium.
[§ 89 = OIA.89] Item nota, quod in scriptis appellandum est sub hac forma: [Seite: 47] Faksimile "Ego P. sentiens me gravatum a sententia vestra, domine decane s. Trinitatis Spirensis, quam contra me tulistis pro Petro super tali vinea, ad sedem apostolicam vel ad dominum apostolicum appello et apostolos instanter peto."
[§ 90 = OIA.90] Nota, quod apostoli dicuntur littere dimissorie et formantur sub tali forma:
"Sanctissimo patri ac domino suo sancte Romane sedis summo pontifici H. humilis decanus s. Trinitatis Spirensis licet indignus cum debita reverenda filialem in omnibus subiectionem. Sanctitati vestre notum facio, quod Paulus clericus exhibitor presentium a sententia mea, quam contra ipsum tuli pro Petro cive Spirensi super vinea, pro qua lis inter ipsos vertebatur, coram me appellavit. Ideoque dictum Paulum a iudicio meo dimissum et absolutum ad vestre sanctitatis examen litteris presentibus transmitto." [Seite: 48] Faksimile
[§ 91 = OIA.91] Nota etiam, quod ad officium iudicis, ad quem appellatum est, spectat, ut confirmet vel infirmet sententiam vel corrigat. — Hec de processu et ordine iudicii sub compendio dicta sufficiant.
[§ 92 = OIA.92] Iura hic non allegantur, sed potius obmittuntur, non propter ignorantiam dictatoris, sed propter imbecillitatem discentium, ad quorum profectum hec summula scripta est, quibus lacte opus est, non solido cibo. Omnis enim doctor bonus laudem et vanam gloriam querere et captare non debet, sed magis profectum illorum, quos informat.
Explicit ordo iudiciarius.
Anno domini M°CC°LX° hec summula dictata est pridie Ydus Augusti.